Ma’lumot bazasining arxitekturasi. Uch bosqichli arxitektura. 2 mavzu

1.

24.10.2023
REJA
1.Ma’lumotlar bazasini sinflarga ajratish.
2.Ma’lumotlarni fizik va mantiqiy tavsifi.
3.Ma’lumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi.
4.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil
etuvchilari.

2. Ma’lumotlar bazasini sinflarga ajratish

24.10.2023
Ma’lumotlar bazasini sinflarga ajratish
Ob’ektlarni sinflarga ajratish deyilganda, barcha ob’ektlar
to‘plamini birorta norasmiy belgi bo‘yicha qism to‘plamlarga
ajratish tushuniladi. MBni ko‘pligini hisobga olib uni sinflarga
ajratish belgilari xilma – xil. Hozirgi kunda MBni quyidagi
sinflari ko‘p qo`llaniladi:
1. MB ma’lumotlarni tasvirlash shakliga qarab: video, audio,
multimedia guruxlariga ajratish mumkin.
2. Video MB ma’lumotlarini ko‘rinishiga qarab o‘z
navbatida matnli va grafik tasvirli bo‘ladi.
3. Matnli MB ma’lumotlarni strukturalashganiga qarab
strukturalashgan va strukturalashmagan MB ga bo‘linadi.

3.

24.10.2023
4. Strukturalashgan MB o‘z navbatida ma’lumotlarni
modeliga qarab: ierarxik, tarmoqli, relyasion MBga bo‘linadi.
Bundan tashqari strukturalashgan MBlari statik va dinamik
shuningdek, markazlashgan va taqsimlangan MBga bo‘linadi.
MBni foydalanuvchilar
soniga qarab: bitta va ko‘p
foydalanuvchili MBga bo‘linadi.
MBni logik(mantiqiy) va fizik tasvirlash.
Ma’lumotlarni tavsirlash va ular orasidagi munosabat aloqalar
o‘rnatish 2 xil bo‘ladi:
Logik yoki mantiqiy;
Fizik;
24.10.2023
3

4. Ierarxik model

5. Tarmoqli MB structurasi

6. Realyatsion MB structurasi

7. MB Turlari

Bitta foydalanuvchi
ma'lumotlar bazasi: Bitta
foydalanuvchi tomonidan
bazaga murojat qilishi sifatida
yaratilgan
Yagona MB
Agar bitta foydalanuvchi
uchun ma'lumotlar bazasi
tizimi bir nechta
foydalanuvchilar uchun
ishlatilsa, ikkita muammoni
hal qilish kerak: Ma'lumotlar
buzilishi, ishlashi va tezlik.
24.10.2023
User 1
User N
User 2
7

8. MB Turlari

Bitta foydalanuvchi
Ko’p
foydalanuvchi
MB
ma'lumotlar bazasi: agar 50
dan kam foydalanuvchi bo'lsa,
bu ma'lumotlar bazasi ishchi
guruhlar bazasi deb ataladi,
Agar foydalanuvchilar soni 50
dan katta bo'lsa, u korxona
ma'lumotlar bazasi deb
ataladi.
24.10.2023
User A
User N
User B
8

9. Kompyuterlar va Ma’lumotlar bazasi

Amazon.com
Sotib olish ruyxati
Mahsulot harakati, Narxi,
Sotib olinadigan ruyxat
Kredit karta, foydalanuvchi
malumotlari
Asosiy etibor xavfsizlikka
qaratilgan
Malumotlar kompaniya
uchun juda muhim
xisoblanadi
5-20 malumotlar tushunarli
24.10.2023
ko’rinishda keltiriladi
Xavsizlik muhim emas
9

10. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi (Database management system)

Foydalanuvchilarga ma’lumotlarni yaratish, saqlash,
o’zgartirish va uzatishni boshqarish uchun maxsus
ishlatiladigan dastur.
Katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni
yengillashtirish
Xafsizlikni ta’minlash
Zaxira (Backups)
Ma’lumotlarni Import/Export qilish
Boshqa dastur bilan muloqatni ta’minlash
24.10.2023
10

11. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (Database management system)

Amazon.com Ma’lumotlar bazasi diagrammasi
Ma’lumotlar bazasi, MBBT tizimi yordamida
ma’lumotlarni yaratish, saqlash, o’zgartirish va uzatish
funktsiyasini bajaradi.
24.10.2023
11

12.

24.10.2023
Fizik tasvirlashda ma’lumotlar mashinani tashqi xotirasida
saqlashi bilan farqlanadi.
Mantiqiy tasvirlashda esa amaliy dasturchi yoki foydalanuvchi
tomonidan ma’lumotlarni tasvirlash ko‘rinishi tushuniladi.
B yozuv
A yozuv
Fizik
joylashuvi
A yozuv
C yozuv
Dasturiy
vosita
ajratib
beradi
B yozuv
C yozuv
Yozuv….
Yozuv…n
Mantiqiy
yozuvlarni
joylashuvi

13. Ma’lumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi.

24.10.2023
Ma’lumotlar bazasini uch bosqichli arxitekturasi
Predmet soha
administratori
Alohida
foydalanuvchilar
Ma`lumotlarning infologik mantiqiy
modeli
MBBT
Ma`lumotlarning datalogik mantiqiy
modeli
Ma`lumotlarning fizologik modeli
.
Ma`lumotlar
bazasi

14. MB So’rovlarni o’tish jarayoni

15.

24.10.2023
Dastur vositalariga translyatorlar va MBga ma`lumotlarni
kiritadigan, qayta ishlaydigan, saqlaydigan, takomillashtiradigan,
testdan
o`tkazadigan,
ma`lumotlarni
kiritish
chiqarishni
ta`minlaydigan boshqarish tizimlari kiradi.Asosiy dasturlash tillari
sifatida Delphi, C, C++ va boshqa shu kabi dasturlash tillari ishlatiladi.
MBBT ni paydo bo‘lish tarixida 3 ta til qo‘shilib ishlatilgan:
Ma’lumotlarni tavsiflash tili – MTT. Uni yordamida MB jadvallarini
strukturalari quriladi
Ma’lumotlar bilan ishlaydigan til – MIT. Bu til MBsini ma’lumotlar
bilan to‘ldirish va uni tiklash amallarni (olib tashlash,
takomillashtirish va b.) bajarishda ishlatiladi.
So‘rovlar tili. Bu til yordamida qidirish mezonlari asosida kerakli
axborotlarni topish va ularni chiqarish uchun hizmat qiladi.
Hozirgi kunda barcha aytilgan tillarni vazifasini SQL tili bajaradi.

16. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil etuvchilari.

24.10.2023
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimini tashkil etuvchilari.
MBBT
Dasturiy
vositalar
Tenik
vositalar
Tashkiliy
uslubiy
vositalar
MB
administratori

17. MBBT til vositalari

24.10.2023
MBBT til vositalari
Zamonaviy MBBT til vositalari tarkibiga quydagilar kiradi:
Ma`lumotlarni yoritish tili – ma`lumotlarni mantiqiy strukturasini
yoritishga mo`ljallangan;
Ma`lumotlarni qayta ishlash tili – ma`lumotlar ustida asosiy kiritish,
o`zgartirish va tanlash operatsiyalarini bajarilishini ta`minlash;
Strukturalangan so`rovlar tili (SQL – Structured Query Language).
MB strukturasini boshqarish, ma`lumotlarni boshqarish va qayta
ishlashni ta`minlash;
Namuna bo`yicha so`rovlar tili (QBE – Query By Example). MB
uchun so`rovlarni vizual yaratishni ta`minlash.

18. MBBT dan ikki gurux shaxslari foydalanadi:

1. Cheklangan yoki oddiy foydalanuvchilar;
2. MB administratori;
MB administratorini xizmat doirasiga quyidagi vazifalar kiradi:
Predmet soxani tahlili va foydalanuvchilar va axborotni o‘rnini
aniqlash;
Ma’lumotlarni tuzilishini loyihalash va ularni takomillashtirish;
Qo‘yilgan topshiriqlar va ma’lumotlarni bir butunligini ta’minlash;
MB ni yuklash va yuritish;
Ma’lumotlarni himoya qilish;
MB ni tiklashni ta’minlab berish;
MB ga murojaatlarni yig`ish va statistik qayta ishlab berish;
MB ga ko‘p foydalanuvchilar rejimida ishlaganda, ma’lumotlarni
o‘chib ketishidan himoya qilish;
Texnik vositalar nosoz bo‘lib ishdan chiqqanda, ma’lumotlarni
saqlash va qayta tiklash ishlarini bajarish;

19. C.R.U.D.

C – Create –Yaratish
R – Read – O’qish
U – Update – O’zgartirish
D – Delete – O’chirish
Ushbu asosiy operatsiyalar asosida ma’lumotlar qayta ishlanadi
24.10.2023
19

20. Ma’lumotlar bazasi turlari

O’zaro munosabatdagi
ma’lumotlar
Munosabatda bo’lmagan
ma’lumotlar (NoSQL)
Ma’lumotlarni bitta yoki bir
A’nanaviy jadvalda turli
necha jadvallarga joylashishini
ta’shkillashtirish
Har bir jadval ustun va
qatorlardan tashkil topgan
Har bir qatorning unikal
identifikatori mavjud
ma’lumotlarni saqlashni
tashkillashtirish
Xujjatlar(JSON, XML, va
boshq )
Grafik va diagrammalar
Ozgaruvchan jadval
24.10.2023
20

21. Ma’lumotlar bazasi (Misol)

Musiqa sotuvchi elektron dokondagi mavjud
mahsulotlarni saqlashni modellashtirish
Artist
Yaratgan qo’shiqlari va albomi
……
……
24.10.2023
21

22. Bitta faylda CSV formatda saqlash

Ma’lumotlarni ajratilgan holda saqlash (Comma
Separated Variable).
Har bir atributga alohida qator yaratilib saqlanadi
Har gal dastur orqali ma’lumot o’zgartirilmoqchi bo’lsa
file chaqiriladi va o’zgartiriladi
24.10.2023
22

23. CSV Formatida ma’lumot saqlash

24.10.2023
23

24. Ma'lumotlar bazasini loyihalash

Ma'lumotlar bazasini loyihalashning asosiy bosqichlari
Kontseptual (infologik) dizayn (loyihalash)
Mantiqiy (datalogik) dizayn
Fizik dizayn
24.10.2023
24

25. Ulman-Chen notasiyasining mohiyat-aloqa modeli elementlari

Yordamida ob’ektlar belgilanadi.
Yordamida ob’ekt atributlari belgilanadi. Ular
ob’ektlar bilan yo`nalishsiz chiziqlar yordamida
birlashtiriladi
Yordamida ob’ektlar orasidagi aloqalarni
belgilaymiz.
Bunda birga ko`p bog`langan A va V
orasida V ga qaratib yo`nalgan yo`nalishli
chiziq bilan ko`rsatiladi, ya’ni 1:N.
Agar A va V ob’ektlar o`rtasida N:1
bog`lanish bo`lsa, strelka A ga qarab
yo`naltiriladi.
Ko`pga – ko`p bog`lanish N:M A va V ob’ektlar
o`rtasida M: N bo`lsa, ularni ulovchi chiziq orqa
li bog`lanadi.
A va V orasida 1:1 bog`lanish bo`lsa,
yo`nalishsiz chiziq bilan bog`laymiz.
24.10.2023
25

26. Foydali qazilma boyitish zavodi predmet sohasi uchun mohiyat – aloqa modeli

24.10.2023
26

27. Elektron tijorat ma'lumotlar bazasi?

28. Elektron tijorat ma'lumotlar bazasi?

Elektron tijorat yoki onlayn to'lov tizimida
ishlatiladigan katta hajmdagi ma'lumotlarni saqlash va
taqdim etish usuli
Xarid qilish savatlari menejeri
Elektron tijorat xaridorlarga moliyaviy operatsiyalar
yordamida Internetda xarid qilish yoki qayta ishlashga
imkon beradi

29. ET Maqsadli auditoriyasi

30. Узаро муносабат турлари

Хукумат ва фукаролар уртасида
(G2C, Government-to-Citizen);
Хукумат ва бизнес уртасида
(G2B, Government-to-Business);
Хукуматнинг турли булимлари билан
(G2G, Government-to-Government);
Хукумат ва хукумат хизматчилари уртасида
(G2E, Government-to-Employees).

31. Э-ТИЖОРАТ даражалари ва моделлари

E-TIJORАT
G2C
G2B
G2E
G2G
Ишонч, махфийлик, ва хавфсизлик
Технологик ва коммуникацион инфраструктура (Интернет)

32. Субъектларнинг уъзаро муносабатлари турлари

33. Nazorat savollari

Ma’lumotlarni qaysi belgilari bo‘yicha sinflarga ajratamiz.
Ma’lumotlarni logik (mantiqiy ) va fizik tasvirlash.
Ma’lumot bazasini uch bosqichli arxitekturasi nima?
Ma’lumotlar bazasi administratorini asosiy vazifalarini
aytib bering?