Аҳоли статистикаси

1.

“СТАТИСТИКА” фани
“Аҳоли статистика”
мавзуси
“ИҚТИСОДИЙ ТАҲЛИЛ ВА
СТАТИСТИКАСИ” кафедраси

2.

Мавзу: Аҳоли статистикаси
Аҳоли статистикаси “Иктисодий
статистика”нинг энг асосий ва мухим
мавзусидир, чунки хамма нарса инсон учун,
инсоннинг эркин ва фаровон яшаши учун
яратилади.
Мамалакат Президенти Ш.М.Мирзиёев
2023 йилни “Инсонга эътибор ва сифатли
таълим” йили деб эълон килди.Давлат
рахбарлари
“Инсон-жамият-давлат”
тамойилига амал килим фаолият юритади.
Узбекистон Президенти Ш.М.Мирзиёев 2023

3.

Аҳоли
статистикаси
маълумотлари
иқтисодиётни бошқариш ва режалаштиришда
фойдаланиладиган
қатор
масалаларни,
иқтисодий
ва
ижтимоий
жараёнларни
рақамларда акс эттиришда фойдаланилади.
Бунда оддий арифметика эмас, балки алоҳида
статистик ҳисоб – аҳоли категориясининг
ҳисоби амалга оширилади.
Биринчи масала, туғилганлар сони, вафот
этганлар, никоҳдан ўтган ва ажрашганлар сони,
кўчиб келган ва кўчиб кетганлар сони статистик
томондан аниқланади, бинобарин, тўплам
ҳажми аниқланади.

4.

Иккинчи масала – аҳоли таркибини, демографик
жараёнларини ўрганишдан иборат. Бунда асосий
эътибор аҳолининг жинси, ёши, маълумотлилик
даражаси, касбий белгиси бўйича, шаҳар ва қишлоқ
аҳолисига бўлиб ўрганишга қаратилади.
Учинчи масала – аҳолининг ҳар хил гуруҳлари
ўртасидаги боғланишларни, аҳоли таркибида юз
бераётган жараёнларни ва бу жараёнлар амалга
ошаётган шароитларни ўрганишга қаратилади.
Тўртинчи масала – демографик жараёнлар
динамикасини ўрганишдан иборат бўлиб, бунда
аҳоли
сонининг
ўзгариши
ва
жараённинг
интенсивлигини аниқлаш маълум вақт ва ҳудудлар
бўйича амалга оширилади.

5.

*мамлакатни ҳамма ҳудуди қамраб олинади, давлатнинг
ҳамма аҳолиси, ҳеч қандай чеклашларга йўл қўймай
қамраб олинади
*аҳоли таркиби ҳақидаги маълумотларни олиш
*рўйхатга олишни уни ўтказиш дастурининг ҳамма
аҳоли учун бир хил бўлиши
*маълумотлар индивидуаллар бўйича алоҳида - алоҳида
ва маълумотлар ҳужжат ёки рўйхатлар бўйича эмас, балки
шахснинг ўзидан олинади.

6.

Аҳоли сони муҳим
ижтимоий-иқтисодий
кўрсаткичдир. Мамлакат ёки ҳудуд аҳолисининг
аниқ (реал) сони ёппасига тўлиқ рўйхатдан
ўтказилганда аниқланади. Лекин ёппасига
рўйхатдан ўтказиш яхши тайёргарлик, кўп вақт
ва катта маблағни талаб қилади. Шунинг учун
ҳам БМТ статистик ҳайъати уни ҳар ўн (10)
йилда бир марта ўтказишни тавсия қилган.
Ўзбекистон аҳолиси 2011 йил апрел ойида
танлаб кузатиш йўли билан аниқланди.
Ўзбекистон
аҳолисининг
сони
мунтазам
кўпайиш тенденциясига эга

7.

AHOLINI RO'YXATGA OLISH HAQIDA
Har qanday davlatning tarixi – bu, birinchi
navbatda, unda yashaydigan xalqning tarixi,
aholisining soni va tarkibi, uning iqtisodiy va
ijtimoiy tavsiflarida o‘z ifodasini topadi. Aholi soni
bo‘yicha aniq va yaxlit ma’lumotlar aholini
ro‘yxatga olish asosida olinadi.
Aholini ro‘yxatga olish yakunlariga qarab
o‘tmish va hozirgi davr haqida fikr va
mulohazalar yuritish hamda kelajakni prognoz
qilish mumkin bo‘ladi.

8.

AHOLINI RO'YXATGA OLISH HAQIDA
Qator holatlarda aholini ro‘yxatga olish –
aholining yoshi, jinsi, milliy tarkibi, ma’lumot
darajasi, nikoh holati, bandligi va boshqa
tavsiflari haqida ma’lumotlar olishning yagona
manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Aholini ro‘yxatga olish – bu mamlakat
aholisining muayyan vaqtdagi “fotosurati”ni olish
imkonini beruvchi umumdavlat miqyosidagi keng
ko‘lamli tadbir bo‘lib, aholi to‘g‘risidagi ishonchli
axborot manbai hisoblanadi.

9.

Aholini eng birinchi rasmiy ro‘yxatga olish 1790 yilda
AQShda, keyinchalik 1800 yilda Shvetsiya va Finlyandiyada,
1801 yilda – Angliya, Daniya, Norvegiya va Fransiyada
o‘tkazilgan. Ammo, bu aholi ro‘yxatlari juda oddiy shaklda
hamda uzoq muddatga cho‘zilgan. Masalan, birinchi AQShda
aholini ro‘yxatga olish ishlari 18 oy davomida olib borilgan.
XIX asrga kelib, aholini ro‘yxatga olish juda kengaydi.
Qator Evropa mamlakatlarida statistika tashkilotlari tuzildi.
Aholini ro‘yxatga olish ilmiy dasturlar asosida olib borilishi
yo‘lga qo‘yildi. Xususan, 1870-1879 yillarda dunyoning 48
ta, 1890 yillarda esa 57 ta davlatida aholi ro‘yxati o‘tkazilgan.
XIX asr oxirida dunyo aholisining 21 foizi ro‘yxatga olingan
bo‘lsa, XX asr boshida 54 foiz aholi ro‘yxatdan o‘tkazilgan.

10.

Aҳoлининг сoнини ҳисoблaшдa
вa рўйxaтгa oлиш жaрaёнидa
дoимий вa мaвжуд aҳoли,
вaқтинчa йўқлaр вa вaқтинчa
яшoвчилaр сoнини ҳисoбгa
oлиш зaрур

11.

Мaвжуд aҳoли (МА) дeб рўйxaтгa oлиш
вaқтидa (пaйтдa) шу жoйдa бўлгaн aҳoли
сoнигa aйтилaди. Лeкин aҳoлини рўйxaтгa
oлиш пaйтидa мaзкур aҳoли пунктидaн бoшқa
жoйлaргa вaқтинчaлик турли сaбaблaр билaн
кeтгaнлaр (6 oйдaн oзрoқ муддaтгa) бўлиши
мумкин. Бундaй aҳoлилaр вaқтинчaлик йўқлaр
(ВЙ) дeйилaди вa рўйxaтгa oлишдa улaр шу
пункт дoимий aҳoли (ДА) сoнигa қўшилaди.
МА=ДА+ВБ-ВЙ

12.

Дoимий aҳoли (ДА) дeгaндa aҳoли
пункитидa дoимий яшaйдигaн (6 oйдaн
кўпрoқ муддaт яшaйдигaн) aҳoли сoни
тушунилaди.
Мaвжуд aҳoлигa (МA) рўйxaтгa oлиш
пaйтидa ушбу пунктдa вaқтинчa йўқ (ВЙ)
aҳoли сoнини қўшиб, бу пунктдa вaқтинчa
бўлгaнлaр (ВБ) сoнини чиқaриб тaшлaсaк,
шу пунктдa дoимий яшaйдигaн aҳoли
сoнини aниқлaймиз:
ДА = МA + ВЙ – ВБ.

13.

Рўйхатга
олиш
кунини
белгилашда
қуйидагилар эътиборга олинади:
- аҳоли камроқ ҳаракат қиладиган кун бўлиши;
- ҳисобчиларнинг иш шароити ва ҳаракат
қилиш усули рўйхатга олиш учун қулай
бўлиши;
- аҳоли рўйхати бошқа рўйхатлар билан бирга
ўтказилганда иккинчи томоннинг манфаати
ҳам эътиборга олиниши;
- рўйхатга олинадиган кун йил бошларида
бўлгани маъқул, чунки йил бошида аҳоли
бўйича лозим бўлган ҳисоб-китобларни
амалга ошириш осонроқ кечади.

14.

Рўйхат дастури ҳар бир рўйхатдан ўтказиладиган
шахсга берилувчи саволлардан ёки рўйхатдан
ўтувчи ҳар бир бирликни таърифловчи
белгилардан ташкил топади
Ҳозирги замон дастурлари асосан уч қисмдан
иборат:
- манзилли бўлим;
- дастурнинг ўзи;
- рўйхат асосида ўтказилаётган тадқиқотлар
билан боғлиқ қисм.

15.

Ўзбекистон Республикаси доимий аҳолисининг ҳудудлар бўйича таркиби
(минг киши)
Вилоятлар
2022 й
Ҳудудлар
бўйича салмоғи
Қорақалпоғистон Республикаси 1948,5
5,52
Андижон
Бухоро
Жиззах
Қашқадарё
Навоий
Наманган
Самарқанд
Сурхондарё
Сирдарё
Тошкент
Фарғона
Хоразм
Тошкент шаҳри
Ўзбекистон Республикаси
3253,5
1976,8
1443,4
3408,3
1033,9
2931,1
4031,3
2743,2
878,6
2939,7
3896,4
1924,2
2862,4
35271,3
9,22
5,60
4,09
9,67
2,94
8,31
11,42
7,78
2,49
8,33
11,05
5,45
8,12
100,00

16.

Aҳoлининг ўртaчa сoни мaълумoтлaр қaндaй бўлишигa
қaрaб, бир нeчa усуллaрдa aниқлaниши мумкин.
1. Aгaрдa фaқaт aҳoли сoнининг икки дaвргa мaълумoтлaри мaвжуд бўлсa, у
ҳoлдa aҳoлининг ўртaчa сoни oддий aрифмeтик ўртaчa фoрмулaси бўйичa
ҳисoблaнaди.
ഥ=