Саха тылын үөрэтии историятыттан
1.
САХА ТЫЛЫНүөрэтии историятыттан
2.
Аан дойдуга барыта 2500 тахса араас омуктыла баар. Саха тыла тюрк омук тылларыттан
төрүттээх. Ол гынан баран төрүттэрбит эрдэ
арахсаннар уонна атын омуктары кытта
бодоруһан, биһиги тылбыт уруулуу тюрк
тылларыттан туспатыйан хаалбыт.
3.
Саха тылын үөрэтиини аан бастаан ФилиппИоганн Табберт (Страленберг) (1676-1747)
шведскэй капитаан са5алаабыта.
1730 с. «Северные и Восточные части Европы
и Азии» үлэтигэр саха тылын төрүтүн туһунан
суруйбута.
4.
1692 с. Амстердам бургомистра, географуонна этнограф Николо Корнелиус Витзен
(1641-1717 сс.) сахалыы ахсаан ааттары
сурукка киллэрбитэ уонна «Отче наш»
тексин сахалыы тылбаастаабыта.
5.
Немецуонна
нуучча
аатырбыт
профессора Симон Паллас (1741-1811)
1887 с. аан бастакы сахалыы-нууччалыы
тылдьыты бэчээттэппитэ. Бу тылдьыкка
300-чэкэ сахалыы тылы суруйбута.
6.
Өлүөхүмэ таңаратын дьиэтин а5абыыта Георгий Яковлевич Попов1819 с. саха бастакы алфавитын оңорбута.
7.
1858 сыллаахха миссионер Дионисий Хитровсахалыы
атын
алфавиты
таһаарар.
Бу
алфавит
үксүн
таңара
үөрэ5ин
тар5атыыга туттуллубут эбит.
8.
Саха тылын бастаан үөрэтиигэ улаханөңөлөөх немец академига Отто Николаевич
Бётлингк буолар.
9.
Отто Бётлингк саха алфавитын 1851 сыллаахха оҥорбута.Бу алфавит 1917 сыллаахха диэри туттуллубут. Кылгас кэм
иһигэр «Сахалар тылларын туһунан» кинигэ суруйар.
10.
Нуучча тюрколога Василий ВасильевичРадлов (1837-1917) саха тылын атын тюрк
тылларыгар тэҥнээн үөрэппитэ.
11.
Эдуард Карлович Пекарскай саха тылын50 сыл устата үөрэппитэ.
Саха сиригэр уопсайа 24 сыл олорбута.
1907-1930 сылларга саха тылын тылдьытын
13 выпуһун таһаарбыта.
12.
Бетлингк «Сахалар тылларын туһунан» кинигэтигэр бастатан туран1851 сыллаахха Афанасий Яковлевич Уваровскай суруйбут
«Ахтыылара» киирбитэ.
13.
Семён Андреевич Новгородов бастакысоветскай кэмнээ5и алфавиты олохтообута.
Бу алфавитынан 1920-1930 сылларга 200чэкэ кинигэ бэчээттэммитэ
14.
С.А. Новгородов 1917 сыллаахха«Сахалыы сурук-бичик» диэн
ааттаан
сахалыы
бастакы
букубаары таһаартарар.
15.
Саха уус-уран литературатын төрүттээччиАлексей Елисеевич Кулаковскай Саха сирин
оройуоннарын кэрийэ сылдьан, норуот тылын,
өһүн хоһооннорун, фольклорун хомуйбута.
Кини тылга 8 үлэни бэчээттэппитэ.
16.
Платон Алексеевич Ойуунускай тылга бастакыкандидатскай диссертацияны көмүскээбитэ.
Саха сиригэр тылы, культураны үөрэтэр
бастакы научнай тэрилтэ директора этэ.
Бастакы «Термин-орфография тылдьытын»
оҥорбута.
17.
Суруйааччы Алексей Андреевич ИвановКүндэ саха тылын терминин уоннаорфографиятын олохтонуутугар бэрт улахан
өңөлөөх, Саха тылыгар хас да учебник
автора.
18.
Лука Никифорович Харитонов (1901-1972)1939 с. наука кандидатын ученай степенин
ылбыта.
Кини сахалартан бастакы бөдөҥ тыл
үөрэхтээ5э, биллэр-көстөр тюрколог (тюрк
тылларын чинчийээччи).
19.
Елизавета Ивановна Убрятова омугунан нуучча,1932 с. Таймыр национальнай уокуругар долган
сахаларыгар кэлэн учууталлаабыта. Онтон ыла
саха тылын үчүгэйдик билэрэ. 1940 с. долганнар
тылларын туһунан үлэ суруйбута.