Бала тілінің дамуы

4.

Эпигенетикалық факторлар
• Тамақ
• Су
• токсиндер
• Ұйқы
• Психоэмоционалды жағдай
• Әлеуметтік қарым қатынастар
• Ішек микробиомы
• Дене жатығулары
• Қаржылық жағдай
• Медицина және дәрілер

5.

зззззззззззззззззззззззззззззззззжж
жжжжжжжжжжжжжжөжз

Екпелерді алдын-ала тексерумен
алуы керек:
• Шала туылған балалар
• Созылмалы сарғаю болған балалар
• Тұқымында «аутист» диагнозы барлар
• Анасы жүкті кезде қатты стрессте,
дефицитте болған балалар
• Рецидивті анемиясы барлар және т.б.

7.

ASHA бойынша сөйлеу нормалары
Есту қабілеті мен түсінігі
Сөйлеу
•Туылғаннан 3 айға дейін
Туылғаннан 3 айға дейін
•Қатты дыбыстардан шошынады
•Сіз сөйлеп жатқанда күледі немесе
күлімсірейді.
•Өз дауысын танып келе жатқан сияқты.
Жыласа тоқтап қалады кейде.
•Қысқа дыбыстар шығарады
•Қажеттіліктеріне байланысты жылауы
өзгереді
•Адамдарға қарап күледі
4–6 ай
4–6 ай
•Дыбыстың бағытына қарайды.
•Сіздің дауыс тоныңыздың өзгеруіне
реакция білдіреді.
•Дыбыс шығаратын ойыншықтарды
байқайды.
•Музыкаға назар аударады.
•Жалғыз қалғанда немесе сізбен
ойнағанда «былдырлайды»
•Сөздерге ұқсас дыбыстар
шығарады па , ба и ми .
•Шықылықтап күледі

8.

7 ай –1 жас
•Дыбыстардың бағытына бұрылып
қарайды
•Нұсқаған бағытқа қарайды.
•Атын атағанда назар аударады.
•Қарапайым сөздерді түсінеді
, «су» , «горшок » ,«папа» .
•Қысқа нұсқаулықтарға реакция білдіреді
«қой», «бері кел» және «міне ал»
•Сізбен тығылмашақ ойнайды.
•Әңгімелер мен әуендерді қысқаша
тыңдай алады.
•Ұзақтау дыбыс тізбегімен
былдырлайды: мамама, папапапа,
ататата .
•Назар аударту үшін дыбыстар мен
«жесттер» қолданады.
•Мына «жесттерді» қолданады:
қоштасарда қол бұлғайды, жоқ дегенде
басын шайқайды
•Заттарды нұсқап, басқаларға көрсетеді.
•Түрлі сөздердің дыбыстарына имитация
жасайды.
• 1, 2 сөздер айтады, мысалы , привет,
пока, папа , мама немесе урааа. Бұл 1
жасқа қарай.
•Дыбыстар анық болмауы мүмкін.

9.

Сіз қалай көмектесе аласыз?
– Балаңыз дың құлағы естиді ма, тексеріңіз. Айналадағы шуға назар
аударады ма, сіз сөйлегенде қарайды ма? Күманданған
жағдайларда сурдологқа немесе лорға қаралыңыз.
– Балаңыз дыбыстар шығарғанда жауап беріңіз. Сөйлесіп, ол
шығарған дыбыстарға имитация жасап көріңіз
– Олар күлгенде сіз де күліңіз
– Балаңызға «куку» , «алақай», қол бұлғауды үйретіңіз. Кезектілікті
үйренуіне көмектеседі
– Күні бойы не жасайтыныңызды айтып отырыңыз. «Мама сені
шомылдырып жатыр», «Қазір далаға шығамыз» деген сияқты
– Жануарлардың дыбыстарына үйретіңіз. Мысалы «ит «гаф-гаф»
дейді, сиыр «мөөө» дейді»
– Балаңызға күнде кітап оқып беріңіз
– Өздеріңізге ең ыңғайлы тілде сөйлесіңіздер. (Қазақша, орысша,
ағылшынша)

10.

1 жастан - 2 жасқа дейін
Есту қабілеті мен түсінігі
сөйлеу
•Бірнеше дене мүшелерін көрсете
•Көп жаңа сөздер қолданады
•Кітаптағы суреттерді атап айта
алады.
•Қарапайым нұсқаулықтарды
бастайды
•Сұрақтар қоя бастайды «Бұл не?», «Бұл
орындайды Мысалы: «Допты әкел»
немесе «Мені суйші».
кім?» , «Қайда?»
•Қарапайым сұрақтарға жауап береді, •2 сөзді қосып айта бастайды. Мысалы:
Мысалы «Кім бұл?» немесе «Аяқ киімің «су ішем» , «нана жеймін», «менің
қайда?»
добым»
•Қысқа әңгіме, тақпақтарды тыңдай
алады
•Кітап оқығанда суреттерді нұсқап
көрсетіп отырыңыз

11.

Сіз қалай көмектесе аласыз?
– Баламен сөйлесіп отырыңыз. Мысалы: Мен итті көріп тұрмын. Ол «гав»
деп айтады. Ит қара түсті екен .
– Балаңыз қайталай алатын қысқа сөздер мен сөйлемдерді қолданыңыз.
Сөздер грамматикалық дұрыс болсын.
– Үйіңіздің айналасындағы дыбыстармен бөлісіңіз. Сағат қалай
тықылдайды, машина қандай дыбыс шығарады, немесе самолет қалай
ұшады. Ойын түріне айналдырыңыз
– Балаңыз айтқан сөздерге былай қосып отырыңыз. «Машина, иә дұрыс.
Бұл қызыл машина»
– Балаңызға күнде кітап оқып беріңіз. Үлкен суреттері бар кітаптарды
таңдауға тырысыңыз. Әр беттегі суреттермен таныстырыңыз.
– Сіз айтқан суреттерді қайталап көрсетуін сұраңыз. Баста олар жауап
бермеуі мүмкін. Олар үшін жауап беріңіз. Бір күні сізді таң қалдырып өзі
жауап береді.
– Өздеріңізге ең ыңғайлы тілде сөйлесіңіздер. (Қазақша, орысша,
ағылшынша)

12.

2-3 жас
Есту қабілеті мен түсінігі
сөйлеу
•Қарама қарсы түсініктерді ажырата
бастайды «жүр,тоқта», «жоғары, төмен»
Екі бөліктен тұратын, тапсырма,
өтініштерді орындайды . Мысалы:
«қасықты алып, столға қой»
•Жаңа сөздерді тезірек ұғады
•Сөйлеуде заттар туралы айту, сұрау үшін
2-3ден cөз қолданады.
•Балңаңызды танитын адам, оның
сөздерін түсіне алады.
•«Неге?» деп сұрай алады
•Бөлмеде жоқ заттар туралы айта алады
•Ішінде, астында деген сөздерді қолданып
бастайды

13.

Сіз қалай көмектесе аласыз?
Қысқа сөйлемдер қолданыңыз. Анық сөйлеңіз. Ерніңізді қызыл «помадамен» бояп алуға да болады.
Балаңыздың айтқанын қайталаңыз. Егер ол «Көк доп» десе, сіз «иә, бұл көк доп, дөңгелек. Ұстап көресің ба?»
деген сияқты.
Айтқан сөздері сіз үшін маңызды екенін білсін. Қайталауын сұраңыз, түсінбеген сөздеріңізді нақтылаңыз.
«Басқа киім кигің келіп тұрғанын білемін. Қандай киім киесің?»
Жаңа сөздерді үйретіңіз. Осы мақсатта кітап оқып беру жақсы тәсіл. Қысқа сөйлемдері бар кітаптарды
таңдаңыз.
Түстер мен формалар жайында айтып беріңіз.
Санау практикасы. Аяқ пен қолдағы саусақтарды санаңыз. Қадамдарыңызды санаңыздар.
Заттар мен суреттегі заттардың атын атаңыз. Ұқсас сөздер қолдануға тырысыңыз: айел, ана, ересек адам.
Мағынасын терең түсіну үшін, сөйлеммен қолданып көріңіз.
Заттардың атын айтып, шелекке біртіндеп салсын. Сіз де қосылыңыз. Заттарды топқа жиыстыруға көмектесіңіз.
Киім, тамақ, жануарлар деген сияқты.
Суреттерді альбомға жабыстыруға көмектесіңіз. Қажет суретті журналдардан да кесіп алуға болады.
Отбасылық суреттерге қарап, адамдарды атап шығыңыз. Суретте не істеп жатқаны туралы айтып беріңіз
Суреттердің астына қарапайым «фразалар» жазып қойыңыз. Мысалы: Мен жүзе аламын. Туған күніңізбен,әке.
Сіздің балаңыз әріптердің мағынасы бар екенін түсіне бастайды.
Ашық сұрақтар қойыңыз. Яғни тек ия немесе жоқ дейтін сұрақтар емес. Сұрағыңыздың жауабын күтіңіз.
Міндетті түрде мақтап қойыңыз. Мысалы: «Анаңа не қалайтыныңды айтқаныңа рахмет. Қазір саған алма жуып
әкеліп беремін деп.»
Ән айтып беріңіз. Саусақ ойындарын ойнаңыздар. Қысқа таппақтартар айтыңыздар. Балаңызды ритм мен
дыбыстарға үйренуіне көмектеседі.
Өздеріңізге ең ыңғайлы тілде сөйлесіңіздер. (Қазақша, орысша, ағылшынша)

14.

3-4 жас
Есту қабілеті мен түсінігі
Сөйлеу
• Басқа бөлмеден шақырғанда
•Қарапайым сұрақтарға жауап береді. Кім,
келеді.
не-деген сияқты.
• Кей түстерді біледі. Қызыл, көк,
•Есімдіктерді қолданады: мен, сен, біз,
жасыл деген сияқты.
олар.
• Понимает слова для некоторых
•Кей сөздерді көпше қолданады:
• Кей фигураларды таниды: дөңгелек, Ойыншықтар, құстар, машиналар.
•Балаңыздың сөзін көпшілік адамдар
куб.
• Туысқандық сөздерді біледі: ата,
түсінеді.
•Қашан, қалай деген сұрақтарды қояды.
әже, көке
4 сөзді сөйлем құрайды. Қателіктермен
құрастыруы мүмкін
•Күні бойы болған оқиғаларды айтып
береді

15.

Сіз қалай көмектесе аласыз?
– Ойыншықтарды категорияларға бөліп қойыңыз. Жануарлар, фигуралар,
машиналар. Сәйкес тұрмаған ойыншықты тауып, өз орнына қойып ойнаңыздар.
– Немесе ескі журналдардан суреттерін қиып алып альбомға бөліп жапсырып
көріңіздер.
– Оқыңыз, ән салыңыз, айтыңыз қайда барасыз, не істейсіздер. Рифмді сөздер
қолданып, Жаңа сөздерді оңай жаттауына көмектесіңіз.
– Қарапайым сюжетті кітаптар оқыңыз. Оны балаңызбен талдаңыз. Қайталап айтып
беруіне көмектесіңіз. Ертегілер, оқиғаларды айтқанда реквизиттерді, әдемі
киімдерді қолданыңыз. Оқиғанын сізге ұнаған бөлігімен бөлісіңіз. Балаңызға
ұнаған тұсын сұраңыз.
– Отбасылық суреттер бойынша оқиғаларды айтып беруін сұраңыз.
– Балаңызға сұрақтар қою арқылы түсіндіруге тырысыңыз.
– Күнделікті әрекеттерді ойын ретінде қайталап көріңіздер. Мысалы тәрбиеші сияқты
киініп, өзін қалай ұстағанын салып деген сияқты. Балаңызға бұл әлеуметтік
қабілетін арттырып, басқаларды түсінуге көмектеседі.
– Өздеріңізге ең ыңғайлы тілде сөйлесіңіздер. (Қазақша, орысша, ағылшынша)

16.

4-5 жас
Есту қабілеті мен түсінігі
Сөйлеу
Айтқанын қайталап айта бере алады.
•Реттілік бойынша сөздерді түсінеді. Алғашқы,
Әріптер мен сандарды біледі.
екінші, соңғы.
Сөйлемдер қолданады.
•Уақытты білдіретін сөздерді тсінеді: бүгін, ертең, Қысқаша оқиғалар айтып береді.
кеше.
Әңгімелесе алады
•Ұзағырақ нұсқамаларды орындай алады.
Мекен мен тыңдаушыға байланысты әр түрлі
Мысалы «пижамаңды киіп, тісіңді жуып, кітапты сөйлейді. Кішкентай балалармен қысқа
алып кел».
сөйлесдер, сөздер қолданады. Сыртта қаттырақ,
•Уйде, балабақшада естіген сөздерінің көпшілігін үйде жайырақ сөйлейді.
түсінеді.

17.

Сіз қалай көмектесе аласыз?
Оңға, солға, жоғары, төмен деген сияқты қарсы ұғымдарды қолданып, заттың қайда тұрғанын айтыңыз.
Қысқаша «подсказкалармен» заттарды табуына көмектесіңіз.
Категориялар бойынша сөйлесіңіздер. Жемістер, жихаз, формаларды бөліп, артығын табыңыздар.
Балаңыз немен айналысқанын айтып беріп отырсын.
Балаңыз сөйлегенде назар аударыңыз. Жауап беріңіз, мақтаңыз.
Сөйлемей тұрып назар аудартыңыз. Айтып болғасын сәл кідіріп, балаңыздың жауап беруіне мүмкіндік
беріңіз.
Жаңа сөздерге үйретуді жалғастырыңыз. Сөздерге анықтама беріп, түсінуге мүмкіндік беріңіз.
Айырмашылықтары мен ұқсастықтарын атйыңыз.
Түсінбесе, мағынасын сұрауды уйретіңіз.
Оқиғаларды ойнатып көріңіздер. Мысалы қуыршақтар дәрігер пациент болып сөйлессін.
«Я шпион» ойынын ойнаңыздар. Мен қабырғадан дөңгелек затты көріп тұрмын. Ол арқылы адамдар
уақытты анықтайды. Балаңыз табады. Ол да жасырады. Бұл тыңдауға, сөздерді дұрыс қолдауға
көмектеседі. Көрген затын сипаттай алатын болады
2-3 этапты нұсқамаларды ұсыныңыз. Мысалы «шкафтан күртеңді алып, ки, түймесін тақ».
Үстөл ойындарын бірге ойнаңыздар. Бұл ережеге бағынуға, ойын туралы айтуға үйретеді.
Күнделікте өмірді жоспарлауға көмектесуін сұраңыз. Бірге дүкенге тізім жазыңыздар. Пікірін сұраңыздар.
Таңдау жасап уйренсін
Өздеріңізге ең ыңғайлы тілде сөйлесіңіздер. (Қазақша, орысша, ағылшынша)

English Русский Rules