Экспериментальді зерттеу

1.

Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
БӨЖ
Орындаған: Смахан А.
Қабылдаған: PhD Нұрдинов Н.
Тобы: СТК-509
Түркістан 2023

2.

Экспериментальді
зерттеу

3.

Кіріспе
Эксперименттік зерттеудің сипаттамалары
Жіктелуі
Эксперименттік зерттеу түрлері
Жоспар:
Тәжірибеге дейінгі жобалау
Нағыз эксперименттік дизайн
Квази-эксперименттік дизайн
Эксперименттік зерттеуге қойылатын талаптар
Эксперименттік зерттеудің артықшылықтары мен кемшіліктері
Экспериментальді зерттеу кезеңдері
Кезеңдерді талдау
Эксперименттік зерттеудің мысалдары

4.

Эксперименттік зерттеу дегеніміз - зерттелетін құбылыстардың
себептері мен/немесе әсерін анықтау үшін эксперимент арқылы
деректерді алатын және оларды тұрақты айнымалылармен
салыстыратын зерттеу. Оны жиі эксперименттік ғылыми әдіс
деп те атайды.
Кіріспе:
Эксперименттік зерттеулердің кең тараған мысалы - науқастың
денсаулық жағдайының себептерін анықтауға арналған
зертханалық қан анализі. Бұл сынақтарда пациенттің
сынамаларынан алынған нәтижелер тұрақты шамалармен
салыстырылады, олар қалыпты мәндер ауқымын көрсетеді.
Эксперименттік - бұл сандық зерттеу түрі. Ол басқару
протоколына, айнымалылардың болуына, аталған
айнымалылармен манипуляцияға және сандық нәтижелерді
бақылауға негізделген. Мақсатына сәйкес оның дизайны
эксперименталды, шынайы эксперименталды немесе квази
эксперименттік болуы мүмкін.

5.

o Тәуелді
айнымалылар және
тәуелсіз
айнымалылар
o Бақыланатын
шарттар
o Айнымалыларды
манипуляциялау
o Зерттеу объектісін
бақылау
Барлық эксперименттік зерттеулер тәуелді немесе тіркелген айнымалылардан
басталады (олар басқару тобы ретінде қызмет етеді). Бұларды зерттеуші белгілі бір
нәтижеге жету үшін қолданатын тәуелсіз айнымалылармен салыстыру керек.
Тәжірибелер зерттеу объектісінің мінез-құлқына әсер ететін факторлар туралы
нақты болу үшін қатаң бақыланатын жағдайларда қолданылады.
Экспериментті әрдайым бақыланатын және қатаң жағдайларда әр түрлі
нәтижелер алу үшін тәуелсіз айнымалыларды әдейі басқаратын зерттеуші
енгізеді немесе арандатады.
Зерттеуші зерттеу объектісінің мінез-құлқын ол үшін құрылған сценарийлердің
әрқайсысында байқауы керек, олардан ол азды-көпті қорытынды деректер ала
алады.

6.

ғылым мен өндіріс
салалары бойынша
зерттеу жүргізуге
жағдайдың
қалыптасуына
байланысты
зерттеу нысандарының
құрылымына
байланысты
•техникалық
•химиялық
•биологиялық
•физикалық, және т.б.
• жасанды
• табиғи
•ізденісті
• қарапайым
• күрделі

7.

Табиғи тәжірибе
Зерттеу нысанының табиғи
жұмысы жағдайында
жүргізілетін тәжірибе.
Жасанды тәжірибеде
Эксперимент жүргізуге
жасанды жағдай жасалады.
Тәжірибенің бұл түрі
экспериментті табиғи
жағдайда жүргізу мүмкін
болмағанда, қымбатқа
түскенде немесе қиындық
туғызғанда пайдаланылады

8.

Ізденісті эксперименттер зерттеліп отырған
құбылысқа әсер ететін факторлар туралы алдын
ала априорлы деректер саны жеткіліксіз
болғанда жүргізіледі
Қарапайым-тармақталған құрылымы жоқ,
элементтерінің саны аз, қарапайым функцияны
орындайтын нысандарды зерттеу кезінде
пайдаланылады.
Күрделі эксперимент көмегімен құрылымы
тармақталған, өзара байланысты құрамдас
бөліктері көп нысанды зерттейді.

9.

Эксперименттік зерттеу дизайны бойынша әр түрлі түрлерге
бөлінеді, бұл өз кезегінде зерттеушінің алға қойған
мақсаттарына байланысты болады. Дизайнның бұл түрлері:
Эксперименттік
зерттеу түрлері
1.
Тәжірибеге дейінгі жобалау
2.
Нағыз эксперименттік дизайн
3.
Квази-эксперименттік дизайн

10.

Бұл эксперименттік зерттеу жобасында тек бір айнымалы
талданады және ол манипуляцияланбайды, сондықтан бақылау
тобы қажет емес.
Тәжірибеге
дейінгі
жобалау
Ол зерттеу объектісіне алғашқы көзқарасты орнату үшін және
зерттелетін құбылыстардың себебін терең зерттеуге арналмаған
кезде қолданылады. Бұл дегеніміз, бұл жағдайдың зерттеушілік
дизайны. Сондықтан бұл болашақ күрделі эксперименттерді
тексеруге қызмет етеді.
Мысалы, адам әлеуметтік желілерде оқыту адамдарға білім
беріп, әсер ете алатынын білгісі келеді делік. Сынақ курстың
алдында топқа, ал соңына қарай қолданылуы керек. Осылайша,
олардың пән туралы қаншалықты білетіндігін және курстан
кейін білімнің шынымен артқанын анықтауға болады. Көріп
отырғанымыздай, бұл бір топ және бір айнымалы.

11.

Нағыз
эксперименттік
дизайн
Ол қатаң бақылау
хаттамасы негізінде
себептер мен салдарлар
арасындағы байланысты
орнатуға бағытталған.
Гипотезаны тексеру немесе
жоққа шығару үшін
статистикалық талдауға
негізделген. Сондықтан ол
эксперименттік зерттеудің
ең дәл түрі болып саналады.
Шынайы эксперименттік
жобалаудың кейбір
критерийлері: өміршең
бақылау тобын құру;
бірнеше кездейсоқ іріктеме
топтарын құру; талдауды
қиындатпау және
нәтижелерге қол сұғу үшін
бір айнымалыны
манипуляциялау және
тексеру. Мысалы,
препаратты тексеруге
арналған зерттеулер.

12.

Олар кездейсоқ таңдаусыз оқу топтарын құрумен сипатталады.
Оның орнына ыңғайлы критерийлер белгілі бір мақсаттар үшін
міндетті түрде мақсатпен байланысты емес, бірақ процесті
жеңілдету үшін қолданылады. Сондықтан квази
эксперименталды зерттеулерде бақылау хаттамасы жоқ.
Квазиэксперименттік
дизайн
Бұл әдіс әлеуметтік ғылымдарда көбірек қолданылады, өйткені
зерттелген топтардың мінез-құлқындағы жалпы
тенденцияларды анықтау өте пайдалы. Алайда, бұл табиғи
және қолданбалы ғылыми зерттеулер үшін ең жақсы емес.
Мысалы, белгілі бір білім беру жобасында мәліметтерді
тазартуды жеңілдету үшін қатысушыларды алфавит бойынша
топтастыруға болады.

13.

•Экспериментті жүргізу жағдайының табиғилығы
• Эксперименттің жарамдылығы
Эксперименттік
зерттеуге
қойылатын
талаптар
•Эксперименттің перспективтілігі
•Эксперименттің мақсаттылығы
•Эксперименттің нақтылығы
•Эксперименттің толықтығы
•Әр экспериментте барлық қажетті құжаттарды жүргізу керек.

14.

Арасында кемшіліктер, біз сілтеме
жасай аламыз:
Экспериментт
ік зерттеудің
артықшылықт
ары мен
кемшіліктері
Кейбіреулерінің
арасында артықшылығы Эксперим
енттік зерттеулерден мыналарды атап
өтуге болады:
Оны әртүрлі зерттеу салаларына
қолдануға болады.
Зерттеуші айнымалыларды басқара
алады.
Ол зерттеу объектілеріндегі себепсалдарлық байланысты анықтауға
мүмкіндік береді.
Тәжірибелердің нәтижелерін
қайталауға болады.
Нәтижелер нақты және сандық
болып табылады.
Бұл басқа зерттеу әдістерімен
байланысын мойындайды.
Тәжірибенің шарттары әрқашан
жасанды болып келеді.
Оны субъективті құбылыстарды
зерттеу үшін қолдануға болмайды.
Нәтижелерді бұрмалайтын
экспериментке сыртқы факторлар
болуы мүмкін.
Бұл уақытты айтарлықтай
инвестициялауды қажет етеді.
Деректерді транскрипциялау
кезінде адам қателігінің шегі бар,
бұл нәтижелер туралы есепті
бұзады.
Сізді этикалық дилеммалар
мазалайды. Мысалы, жануарларға
немесе адамдарға тәжірибе жасауға
қатысты.
Үлгі жеткілікті түрде ұсынылмауы
мүмкін.

15.

Эксперимента
льді зерттеу
кезеңдері
Зерттеу
нысаны
Эксперимент
деректерін
сараптау
Эксперимент
нәтижелерін
талдау
Эксперимент
міндеті
Эксперимент
жүргізу
Шешім
қабылдау
Эксперимент
жоспары
Экспериментке
дайындық

16.

Эксперименттің негізгі және
бастапқы кезеңі эксперимент
міндетін қалыптастыру және қою
болып табылады, ол көбінесе
зерттеу мәселесі бойынша
бұрындары қабылданған
гипотезамен және әзірленген
теориямен негізделеді.
Кезеңдерді
талдау
Екінші кезең бірінші кезеңнен
логикалық байланыста
туындайды және ол эксперимент
жоспарын әзірлеу деп аталады
Экспериментке дайындық. Осы
кезең шегінде жабдықтар
іріктеледі, оны қолдану
қажеттілігі негізделеді, ол
зертханаға, эксперименталды
қондырғыға, стационарлы не
жылжымалы тензозертханаға
орнатылады, жабдықты
калибрлеу, тарирлеу сияқты
жабдықтарды, құралдар мен
құрылғыларды дайындау
жұмыстары жүргізіледі,
эксперимент сызбасы жасалады
және ол жүзеге асырылады.
Төртінші кезең – экспериментті
тікелей жүргізу кезеңі. Бастапқы
үш кезең де осы кезеңге қызмет
етеді және осы кезеңнің дұрыс
іске асуы және нәтижесінің
дұрыс болуы алғашқы үш
кезеңге байланысты. Бұл
орталық кезең, бірақ соңғы емес,
себебі осы кезеңде алынған
жалпылама деректер, тіпті
магнитті не жарық сезгіш таспаға
үздіксіз жазылса да, одан арғы
өңдеуді талап етеді.

17.

Эксперименттің бесінші кезеңі эксперименталды деректерді
өңдеуден тұрады. Зерттеу үдерісі заңдылығын талдау мен
анықтау мүмкіндігін негіздейтін эксперимент жүргізу
нәтижелерін математикалық өңдеудің көп әдістемесі бар.
Кезеңдерді
талдау
Зерттеудің алтыншы кезеңі – эксперименттің өңделген
нәтижелерін талдау, негізгі ғылыми ережелер мен
заңдылықтарды, регрессия теңдігін, бағалау функциясын
әзірлеу.
Жетінші соңғы кезең – шешім қабылдау. Осы кезең шегіндегі
зерттеушілер әрекеті зерттеу міндетіне сай әртүрлі болуы
мүмкін. Алайда, бұл кезеңге белгілі бір жалпылама тән, бұл
кезеңде зерттеу нысанын жетілдірудің жалпы не дербес
(зерттеу міндетіне байланысты) бағыты әзірленеді, ол
теориялық және эксперименталды зерттеудің алдыңғы
кезеңдерімен логикалық тұрғыда байланыста болады.

18.

1. Жаңа препараттың жанама әсерлерін зерттеу. Бағыты:
фармакология. Бақылау тобы плацебоны қолданады. Басқа топ
эксперимент кезеңінде препаратты тұтынады. Қатысушылардың
ешқайсысы қай топқа тағайындалғанын білмейді. Осылайша, оның
әсері сыналатын препараттың әсерінен болғанын байқауға болады.
Экспериментт
ік зерттеудің
мысалдары
2. Өсімдіктердің өсуіне субстраттың түсу жиілігін анықтаңыз.
Бағыты: жаратылыстану. Тәжірибе ретінде бір өсімдік субстратсыз,
екіншісі субстратсыз отырғызылады. Біраз уақыттан кейін
нәтижелер байқалады.
3. Алкогольді ішімдіктердің денсаулыққа кері әсерін
анықтаңыз. Бағыты: денсаулық сақтау ғылымдары. Зерттеуші
алкогольдің сүтқоректілер ағзасына әсерін білуге мүмкіндік
беретін эксперимент хаттамасын құрастыруы керек.
4. Ересектерде гендерлік стереотиптерді сақтауға бейімділіктің
бар-жоғын тексеріңіз. Бағыты: әлеуметтік ғылымдар. 1 топқа көк
киінген сәби сыйға тартылады. 2 топқа сол нәресте қызғылт түсті
киіммен ұсынылған. Екі топтан да алған әсерлерін сұранысқа сай
басқа ақпаратсыз алады. Жауаптар жазылады және
салыстырылады.

19.

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАХМЕТ!