Тыва огну кылырынын технологиязы

1.

«Келир уеже базым»
деп кожуун чергелиг эртем-практиктиг конференция
«Тыва огну кылырынын
технологиязы»
Морен-2023 ч.

2.

Тыва огну
кылырынын
технологиязы.

3.

Тыва бурунгу огбелернин амыдыралынын эн чугула
кезээ, кыштын соогундан чылыгланып, чайнын изиинден
чаглактанып чораан оран-савазы, азы торээн уязы – алдын
ак оргээзи- тыва ог. Оон хевири, тургузуу, иштики
даштыкы каасталгазы, турар туружу онзагай уткалыг.
Тыва кижинин кошкун амыдыралынын хой талалыг чаагай
чанчылдары, езулалдары-биле сырый холбаалыг.
Ынчангаш тыва огге хамаарылга онзагай болуру чугаажок.
Оон дугайында ыр-кожамыктар, улегер домактар,
тоолчургу чугаалар тыва чонда хой. Ынчалза-даа оларны
ниити чыып, чангыс – аайлаан ажыл чогун билир бис.

4.

Ажылдын
сорулгазы:
тыва огнун
кылырын
шинчилээри.
Сорулганы чедип
алырда,
дараазында
ажылдарны кылган
бис:
Тыва чоннун болгаш
огнун дугайында езучанчылдарын бижээн
номнар, сеткуулдер
биле танышкан.
Ук номнардан ушта
бижилгелерни
кылган.
Чыгдынган
материалдарны
анализтээн,
болуктээн.

5.

Шинчилелдин объектизи
болгаш методиказы
Ажылдын
объектизи: тыва ог,
оон тургузуу.
Предмеди: огнун
тургузуу.
Шинчилелди кылып
тура, дараазында
методтарны
ажыглаан бис:
материалдар чыыры,
консультация,
анализ,
классификация,
созуглел тургузары.

6.

Тыва кижинин чурттаар орансавазы - ог.
Ог. Тыва чуртунга чоруп чораан
даштыкы эртемден огну магадап,
мынчаар чугаалаан: «Коорге ковейдаа бол, кодурерге чиик, дарый
эптей тыртып аар, бускаш
чудуреринге будун шактын херээ
чок, магалыг-ла кижи чурттаар орансава-дыр». Тыва этнографиянын
шинчилекчизи Л.П.Потапов оорубиле чугаалажып ора: «Тыва ог дег
эптиг, чиик, изигде сериин, соокта
чылыг оран-саваны делегейде кымдаа чогаадып шыдаваан чуве-дир»
дээни тыва чоннун амыдырал –
чуртталгазында бадыткаттынган.

7.

Огбелерден дамчып
келген оскен оомге ынаам
кончуг
«Куш уязынга ынак, кижи чурттунга ынак» деп тыва
улустун улегер домаа шаандан тура дон черге оон тип, долем
черге малын чалап, азырап, ажы-толун остуруп, доруктуруп
келгени – херек кырында амыдыралдын бадыткалы.
Тыва кижи торуттунген, оскен оонге ынак. Ада- чурттун
улуг дайынынын соонда, 1950 чылдар эгелеп турда Тывага
партиянын айтыышкыны-биле мал-маганны болуглеп,
кижилерни сууржун амыдыралче киирип, бажыннарга
чурттаарын албадап кожуруп турда безин оглерин кагбайын,
амгы уеге чедир салгалдан салгалче дамчыдып, оглерин
кадагалап ында чурттап чоруур кижилер хой.
А тываларнын чер чуртунун аайы-биле огну хун аайыбиле азы мурнуу чукче корундур тиггер чораан. Огнун орну
ыяп-ла тогерик болур, чуге дизе чер-биле домейлештиргени ол.

8.

Тыва огнун тургузуу
1. Огнун кол кезээ - шаараш ханалар, хараача, багана, эжик
болгаш ынаалар болур. Хараача- бедик коску, харап турар
дээн. Багана огну хат-шуургандан камгалап хараачаны
быжыглап турар.
2. Огнун шывыы: дээвиирлери, адакызы. Дээвиирнин
багларын базырыглар дээн. Кожалан-адакыларынын
даштындан чоруткан баглар. Аъттын чел, кудуруундан
эжип алыр.
3. Огнун чадыы: ширтектер, уш кезек, дорге, чъук
баарынга, орун баарынга салыр. Ону хой дугунден
кылыр.Кыдыын чээктеп (хыглап )каар.
Огнун ыяжын, шывыгларын, чадыгларын кожерде аът,
шарыга чудуруптеринге белен кылдыр кылган боор.

9.

Хараача кылырынын
технологиязы
- Ол ыяшты кескеш, 10-15 хонку черге
кааптар
- Хараача ыяжын чонгаш труба иштинге
буска 10-15 минута хайындырар
- Ужулгаш тускай долгандырыгга ээптер
- Ээлдирген соонда база 10-15 хонук
чыттырар
- Оон соонда ийи ужун тудуштургаш
ынаа уттерин уттээр (хана бажынын
саны-биле)

10.

11.

Ынаанын ыяжын
кылырынын
технологиязы:
Ынаанын ыяжын
кургаткаш, ыргак —
дагыр ыяштар бар болза
база буска хайындыргаш
(10-15 минута буска
тургузуп, изиткеш уштуп

12.

Тыва огнун ханазын
кылырынын технологиязы:
Хана ыяжын кургаткаш база
ол-ла технология-биле
изиткеш, ыргайтыр туткаш,
теве кежи-биле коктээр

13.

Кидисти салып
кылырынын технологиязы
- Хой, ошку дугун баштай
савап, арыглап, чымчаглап
аар
- Эптей салган дук кырынче
сугну чаштырар
- Дээрбектеп хоюглап каан
ыяшка ораагаш аът-биле
дукпуртуландырып
болгужеге чедир соортур
- Болган кидистен огге херек
дээвиир, адакызын,

14.

15.

Туннел кезээ
Улусчу чанчылдар мун-мун чылдарнын дургузунда
тургустунуп, быжыгып келгени-биле унелиг болгаш
ооредиглиг.
Тыва огнун тургузуун шинчилеп келген туннелинде
чоннун чаагай чанчылдарын сагып, камгалап, кадагалап,
харын-даа ону чаа уенин негелдезинге таарыштыр, утка
шынары-биле хевээр амыдыралга боттандырары чугула.
Ог кошкун амыдыралга шаандан тура таарышкан,
долгандыр турар бойдуска ожаашкаа-биле база кайгамчык.
Ак-кок дээрнин адаанда, бедик даглар эдээнде турар ак
огну, кудайже шаштыккан сувур менгилерни, кыдыг
кызыгаар козулбес ховуларда чылгы-малды коорге
кайгамчык!

16.

Аалдын артында чинчи дег чаттыла берген кодан
хойнун соонда сыгыт-хоомейин салып, аъдын
мунган малчынны коорге чоргааранчыг!
Бурунгу огбелеринин салгал дамчаан ажыл-агыйын
сайзырадып, чаагай чанчылдарын сагып, алдын
оргээзи – тыва огнун онзагай уткалыг
шынарларын, чурумчуткан ужурларын салбайн
чоруур болзувусса тыва чоннувустун культуразы
бедии-биле кадагалаттынар болгаш сайзырадыр.

17.

Ажыглаан литературанын
данзызы
Александр Даржай Оглеривис ак-кок ыжы. – Кызыл,
1987
Аракчаа Л.К. «Истоки экологического воспитания»,
Тувинское книжное издательство, 2004г
Иргит Самбу «Тыва оюннар» Кызыл- 1992ч.
И.Y. Самбу, М. Д. Самбу «Тыва чоннун бурунгу
ажыл-агыйы, амыдыралы», Кызыл-2004
Материалы конгресса «Юрта традиционное жилище
кочевых народов Азии», Кызыл-2004г.
Тамара Будегечи. Художественное наследие
тувинцев.-Москва, 1995.
Г.Д.Сундуй. Улусчу ужурлар.1-2 класстарга.

18.

Кичээнгейлиг
дыннаанынар дээш
четтирдим!!!