Балалардағы инфекциялық мононуклеоз

1.

КеАҚ «СМУ»
Балалар инфекциялық аурулары
кафедрасы
Пән:
Балалар инфекциялық аурулары
Дәріс тақырыбы: Балалардағы
инфекциялық мононуклеоз
4 курс, меңгеру деңгейі: DT, P
Лектор: кафедра ассистентті Ержигитова Э.М.

2.

Тақырып өзектілігі
• балалар популяциясында жұқтырудың
жоғары деңгейі;
• жұқпалы аурулар;
• мононуклеоз және инфекцияның
созылмалы түрі;
• нақты профилактиканың және нақты
этиотропты терапияның болмауы;
• клиникалық көріністердің полиморфизмі;

3.

Дәріс жоспары
• «Инфекциялық
мононкулеозды » анықтау
• Этиология,
эпидемиология
• Патогенез
• Классификация
• Клиникалық көрініс
• Дифференциалды диагноз
• Лабораторлы диагностика
• Емі
• Профилактика

4.

Балалардағы инфекциялық мононуклеоз
Инфекциялық
мононуклеоз -
бұл жедел вирустық ауру
(негізінен Эпштейн-Барр
вирусы), ол безгекпен,
лимфа
түйіндерінің,
бауыр,
көкбауырдың
ұлғаюымен
және
қан
құрамындағы
ерекше
өзгерістермен
(лимфомоноцитоз, атипті
мононуклеарлы
жасушалар) сипатталады.
https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRPfyhtNjME_E-XWQS8ml37tvWvR4o6OSOEueZKrulQnxDxgdxSg&s

5.

Human herpesviruses
3 subfamily: a-, b-,
a- herpesviruses:
HНV 1,2,
HНV 3
(varicella zoster)
g-
b- herpesviruses:
g- herpesviruses:
HHV-5 (CMV),
HHV-6,
HHV-7
HHV-8
HHV-4 (VEB) ,
a-herpesviruses эпителиальды және жүйкелік жасуларға тропты
b-herpesviruses лимфоциттер, моноциттер и нейтрофилдерді зақымдайды,
g - herpesviruses лимфотропты.
.

6.

Эпидемиология
• инфекциялық мононуклеоз – антропоноз;
• инфекция көзі –ауру адам және вирус
тасымалдаушы;
• берілу жолы – ауа-тамшылы (көбінесе сілекеймен «сүйісу ауруы», «күйзелген
балалар ауруы» ), қан құйған кезде , босану
кезінде;
• Қабылдаушылық – жоғары;
• Мезгілдік –көктем-күз;
• иммунитет тұрақты, бірақ стерильді емес;
• инфекцияның хронизация және реактивациясы
болуы мүмкін.

7.

Жұқтырған науқастар
• Инкубация кезеңінің соңында (2 ден 8
аптаға дейін);
• Продромальді кезеңде;
• Реконвалесценция кезеңінде (1- ден 18 ай
аралығы).

8.

Инфекциялық мононуклеозға тән:
• Циклдік эпидемиологиялық толқын ұзақтығы 67жыл.
• Эпидемиологиялық процестің дамуы жасырын
және симптомсыз формаларға байланысты.
• Жиі ерлер ауырады
• Жиі аурушаңдылық ұйымдастырылған мектепке
дейінгі жастағы балаларда кездеседі
• Эпидемиялық індетке қарағанда, спора түріндегі
жағдайлар жиі кездеседі
• Летальділік жоғары емес. Өлім себебі – бауыр,
көкбауыр жарылуы, ЖҚЖ мен ОНЖ зақымдануы.
• Құрсаішілік қорғаныс 3-6 ай сақталады.

9.

Этиология
Эпштейн-Барр- вирусы :
• ДНК-лы вирус
• диаметрі 120-150 нм
• антигендері:
капсидті (VCA),
ядролық(EBNA),
ерте (ЕА)
мембраналық (МА) .
• зақымдалған жасушалардың пролиферациясын
шақырады
• сыртқы ортаға тұрақсыз
• этиологиялық факторы В-клеткалы лимфома,
мұрынжұтқыншақтық карцинома және саркома
https://сдатьанализ74.рф/upload/iblock/7ef/Virus-epshteyn-barr-2.jpg

10.

Эпштейн-Барр- вирус
https://fb.ru/misc/i/gallery/48868/2379764.jpg

11.

https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcQ__hB0lfX2jLDCWNSRSgwIOUkr
4x7ZImdJrNe8Ib3RNZtqfLb1&s

12.

Ашылу тарихы
Эпштейна-Барр вирусы (ВЭБ) - HHV 4
ағылшын вирусологі , профессор Сэра
Энтони Эпштейн және Ивонны М. Барр
құрметіне аталған.
https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTOz8aDbkw5fkoS6OJ1dLhCX76M6OW1J2l3AMwgHGLzf
IwKwvJ6_w&s

13.

Патогенезі
• ЭБ вирусының репликациясы ауызжұтқыншақ және
мұрынжұтқышақ лимфа түйіндерінің эпителиінде лимфатикалық
түзіліс;
• гематогенді және лимфогенді вирус диссеминациясы ;
• В –лимфоциттердің инфицирленуі, Т-супрессорлардың
активациясы, В-лимофциттердің пролиферациясы;
• жас Т-супрессорлар атипті мононуклеарлы түрге ие;
• лимфа жүйесінің активациясы
лимфа түйіндерінің ұлғаюымен,,
миндалина және басқа да
лимфоидты тіндердің көкбауыр,
бауыр, жұтқыншақтың
ұлғаюымен көрінеді.
https://meduniver.com/Medical/gematologia/Img/mazok_krovi_pri_infekcionnom_mononukleo
ze.jpg
Атипиялық
мононуклеалалар

14.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ (Н.И.Нисевич,
1990ж)
Типі бойынша:
• типті;
• атипті (симптомсыз, жасырын, висцеральді).
Ауырлығы бойынша:
• жеңіл форма;
• орташа ауырлық форма;
• ауыр форма.

15.

ИНФЕКЦИЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ
АУЫРЛЫҚ КРИТЕРИЛЕРІ
СИМПТОМ
ЖЕҢІЛ
ОРТАША
АУЫР
ДЕНЕ
ТЕМПЕРАТУРАСЫ
38,5ºС дейін
39,5ºС дейін
39,0ºС жоғары
БАДАМША БЕЗ
ҰЛҒАЮЫ
I дәреже
II дәреже
111 дәреже
ЛИМФА
ТҮЙІНДЕРІНІҢ
ҰЛҒАЮЫ
Жақ асты,
мойындық
2 топтан
жоғары
2 топтан жоғары
АНГИНА
Катаральді,
лакунарлы
лакунарлы
Лакунарлы,
некротикалық
БАУЫР,
КӨКБАУЫР
ҰЛҒАЮЫ
Бауырдың 1,0-1,5
см ұлғаюы;
көкбауырдың 0,5
см қабырға
доғасынан төмен
Бауырдың 2,02,5 см ұлғаюы;
көкбауырдың
1,0-1,5 см
қабырға
доғасынан
Бауырдың 3,0 см
ұлғаюы;
көкбауыр – 2,0 см
жоғары ұлғаюы
қабырға
доғасынан төмен

16.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ
КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Инфекциялық мононуклеоздың ағымы
Ұзақтығы бойынша:
Жедел (3 айға дейін);
Созылған (6 айға дейін);
Созылмалы ( 6 айдан жоғары);
Сипаты бойынша:
Тегіс;
Толқын тәрізді;
Рецидивирлеуші;
Асқынған;

17.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ
МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ АҒЫМЫ
ЖЕДЕЛ:
Мүмкін тегіс және асқынған;
РЕЦИДИВИРЛЕУШІ:
Клинико-лабораторлы симптомдардың 1-2
айдан кейін қайталануы;
СОЗЫЛМАЛЫ:
Персистирлеуші;
Активті;

18.

АСҚЫНУЫ:
• ЕРТЕ АСҚЫНУЫ
(аурудың 1-3 аптасы):
Көкбауыр жарылуы,
асфиксия, (фаринготонзиллярлы
ісіну салдарынан),
миокардит,
интерстициальды пневмония,
энцефалит,
Бас нервтерінің параличі , соның
ішінде Белл параличі,
менингоэнцефалит,
полиневрит,
Гийена-Барре синдромы;
• КЕШ АСҚЫНУЫ
(аурудың 3 аптасынан
кейін):
• гемолитическалық анемия,
• тромбоцитопениялық
пурпура,
• апластикалық анемия,
• гепатит,
• Мальабсорбция синдромы
және т.б., аутоиммунды
процесс нәтижесінде.

19.

https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcShYfdUHHOL_93dVpJnoDuuj2hX
2Xsfwa_IMOTtjVOj7LrwObSE&s

20.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ
МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ КЛИНИКАСЫ
ИНТОКСИКАЦИЯЛЫҚ СИНДРОМ (БІРІНШІ КЕЗЕКТЕ) :
Бозару, селқостық
Әлсіздік, бас ауруы
лихорадка (жоғары, тұрақты, ұзақ):
-жеңіл дәрежесі : 38,0ºС дейін, 38,5ºС жоғары емес;
-орташа дәрежесі : 39.0ºС дейін, 39,5ºС жоғары емес;
-ауыр дәрежесі : 39,0ºС жоғары;

21.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ
МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ КЛИНИКАСЫ :
Катаральді-респираторлы синдром (бірінші кезекте):
Мұрын бітелуі
Мұрынмен дем алудың қиындауы
Ауызбен дем алу
Мұрын жұтқыншақ шырышының катары, бадамша
бездің, жұтқыншақтың артқы қабырғасының
Сырылды тыныс
Беттің, қабақтың ісінуі

22.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ
КЛИНИКАСЫ
Лимфоаденапатия
синдромы – 100%
(біріншікезекте)
Реакция және лимфатүйідерінің
ұлғаюы:
Алдыңғы - және/немесе артқы
Жақасты;
Шүйделік;
Құлақмаңы;
Қолтық асты;
Шаптағы;
Ішқуысы лимфатүйіндері;
Жиі бауыр қақпасы және
көкбауырда;
Жұмсақ таңдайдың және
жұтқыншақ миндалиналарының
гипертрофиясы;
https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcQZGIVFFrDpFH
Fdk23xldyEx2wbPCCC_7zziEimWefyfKWYgm7x&s

23.

Лимфоаденопатия синдромы
• Жеңіл ауырлық дәрежеде – алдыңғы лимфа
түйіндері 1,0-1,5 см дейін ; артқылары – 0,5-1,0 см
дейін;
• Орташа ауырлық дәрежеде - алдыңғы лимфа
түйіндері 2,0-2,5 см дейін; артқылары 1,5-2,0 см
дейін, жалғыз немесе «тізбекпен»; құрсақішілік
лимфа түйіндерінің мүмкін болатын ұлғаюы;
• Ауыр ауырлық дәрежеде - алдыңғы лимфа
түйіндері 2,5 см жоғары; артқылары 2,5 см немесе
«пакеттер»; құрсақішілік лимфа түйіндерінің
ұлғаюы.

24.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗ КЕЗІНДЕГІ
МОЙЫНДЫҚ, ЖАҚАСТЫ ЛИМФА ТҮЙІНДЕРІ
http://womanclub.site/wpcontent/uploads/2019/08/dce64d2c5a7c6abc4e1a34fe487e7e00.png

25.

https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTXcuXRv0Z0P0tgvs2pvhojy8KDZ
YR2i8RPZN849fswAnBuyzq54w&s

26.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ
МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ КЛИНИКАСЫ
БАСПА СИНДРОМЫ:
Балаларда жиі (85% жағдайға дейін) жұмсақ таңдай және
мұрынжұтқыншақ миндалиналардағы әр түрлі жабындылар
аралдар мен жолақтар түрінде болады; олар жұмсақ таңдай
миндалиналарын толығымен жабады. Жабындылар ақшылсарғыш немесе лас-сұр түсті, жұмсақ, түйнек тәрізді, оңай
алынып тасталады, жабындыны алып тастағаннан кейін
бадамша без қанамайды.
Жабынды кейде фибринді, тығыз, заттық әйнекпен толық
ысқыланбайды. Фолликулярлық тонзиллит болуы мүмкін, өте
сирек - некротикалық.
Бадамша бездегі жабынды аурудың алғашқы күндерінде, кейде
3-4 күннен кейін пайда болуы мүмкін.

27.

Ауыз- және
мұрынжұтқыншақтағы қабыну
өзгерістерінің сипаты
• Жеңіл ауырлық дәрежеде – қабыну өзгерістері
катарльді сипатта, аралшықтәрізді , жұқа жабынды,
ұзақтығы 1-3 күн ; мұрынмен дем алу қиындауы 14күн
• Орташа ауырлық дәрежеде - лакунарлы
жабындымен қабыну өзгерістері, ұзақтығы 4-6 күн;
мұрынмен тыныс алу қиындауы 5-8 күн;
• Ауыр ауырлық дәрежеде - қабыну өзгерістері
жабындымен, науқастарда жалған пленкалы немесе
некротикалық жабынды. Ұзақтығы 7 күннен артық;
мұрынмен тыныс алудың қындауы 9 күндей.

28.

29.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗ КЕЗІНДЕГІ
БАСПА
http://diagnoster.ru/wp-content/uploads/2013/02/Infektsionnyiy-mononukleozgorlo.jpg
https://s.zakon.kz/Cache/041269/041269868.JPG

30.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ
КЛИНИКАСЫ
ГЕПАТОЛИЕНАЛЬДІ СИНДРОМ ( 9798% жағдайда):
http://simptomed.ru/upload/content/infe
kcionniy-mononukleoz-u-detey.jpg
• Аурудың алғашқы күндерінен
бастап бауыр ұлғая бастайды және
оның мөлшері аурудың 4-10-шы
күндерде максимумға жетеді. Бауыр
жиегі тығыз, өткір, пальпация
кезінде аздап ауырады. Кейде тері
мен склераның аздап сарғаюы
байқалады.
• Ауру басталғаннан кейінгі алғашқы
3 күнде бақылауға алынған барлық
пациенттерде үлкейген көкбауырды
пальпациялауға болады.
Көкбауырдың максималды ұлғаюы
4-10-шы күнде байқалады.

31.

Бауыр жасушаларының цитолизі және
бауырдағы пигмент (билирубин)
метаболизмінің бұзылысы синдромы
• Аланинаминотрансминаза,
аспартатаминотрансминаза жоғарылайды.
Бауырдың пигментті метаболизмінің
бұзылуы, сарғаю және билирубиннің
жоғарылауы арқылы көрінеді.

32.

ИНФЕКЦИЯЛЫҚ
МОНОНУКЛЕОЗДЫҢ КЛИНИКАСЫ
Бөртпе синдромы:
Бөртпе дақты-папулезды, сирек геморрагиялық
бетте локализация, кеудеде, аяқ-қолдарда, жиі
проксимальды бөлімдерде, қанық түсті, көп, .
Терінің қышуы, беттің ісінуі мүмкін. Аурудың
5-10-шы күндерінде пайда болады.

33.

Мононуклеоз кезіндегі
бөртпе
https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcSRgeVihnhQkHh4lofoIGGlhMbW
aHiKaPbpSzOGZ88OPScIgH7a&s

34.

Дифференциальді диагноз
• Аденовирусты инфекция:лихорадка,
полиаденопатия, көкбауыр мен бауыр ұлғаюы ,
фарингит, тонзиллит.
• Қызылша: лихорадка, полиаденопатия, беттің
ісінуі, бөртпе.
• ЦМВИ (мононуклеоз тәрізді форма): Лихорадка,
полиаденопатия, гепатолиенальді синдром, бауыр
ферменттері белсенділігінің жоғарылауы,
аденоидит, тонзиллит.
• ВИЧ (мононуклеоз тәрізді синдром): Лихорадка,
полиаденопатия, бөртпе, гепатолиенальді синдром.
• Жедел тонзиллит: тонзиллит, лимфаденит.

35.

Лабораторлы зерттеу
• ЖҚА: лейкопения/әлсіз лейкоцитоз (1225х109/л); лимфомоноцитоз 70-80% дейін;
нейтропения; СОЭ 20-30 мм/сағ дейін
жоғарылауы; атипті мононуклеарлар (10нан 50% дейін ұлғаюы).
• Серологиялық (ИФА авидтік индекс
көрсеткішін анықтаумен): спецификалық
антиденелерді IgM VCA к ВЭБ и IgG VCA,
IgG EA, IgG-EBNA ВЭБ-ға анықтау.

36.

https://encryptedtbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRwlp6l3HXL2zIj0ngmSrYZ7BFs4N
hjCu2dUrP05w65CiOzxWtt&s

37.

38.

Қосымша лабораторлы
зерттеулер:
• Молекулярлы-генетическалық әдіс (ПЦР):
қандағы Эпштейна-Барр вирусының ДНК-сын
анықтау.
• Қанның биохимиялық анализі (гепатомегалия
және сарғаю кезінде): қандағы билирубин және
АЛТ концентрациясын анықтау: әлсіз
гиперферментемия, гипербилирубинемия.
• Бактериологиялық зерттеу: жұтқыншақтың артқы
қабырғасынан және миндалиналардың шырышты
қабатынан факультативті анаэробты
микроорганизмдерге: жедел тонзиллиттің
бактериалды этиологиясын идентификациялау.

39.

• Аспаптық зерттеу: жоқ. Маман кеңесінің
көрсетілімдері: оториноларингологтың
кеңесі: аденоидит, паратонзиллярлық
абсцесс пайда болуымен, мұрынның
параназальді синустарында қабыну
процестері кезінде;
• Гематологтың кеңесі: гематологиялық
жылжудың дамуы кезінде; хирургтың
кеңесі: абдоминалды ауырсыну синдромы
кезінде.

40.

ГОСПИТАЛИЗАЦИЯҒА КӨРСЕТКІШТЕР
Жоспарлы госпитализацияға көрсеткіштер: жоқ.
Төтенше госпитализацияға көрсеткіштер:
• қауіптіліктің жалпы белгілері бар 5 жасқа дейін (су іше
алмайды немесе еме алмайды, әр тамақтану мен су
ішкеннен кейін құсу, осы аурудың анамнезінде тырысулар
және летаргиялық немесе ес-түссіз);
• клиникалық көрсеткіштерге сәйкес, инфекциялық
мононуклеоздың орташа және ауыр ағымы;
• ауыр тонзиллит синдромы және / немесе ангина, сарғаю,
тыныс алу жолдарының тарылуы, іштің ауыруы және
асқынулардың дамуы (хирургиялық, неврологиялық,
гематологиялық, жүрек-тамыр және тыныс алу жүйесінің,
мамандандырылған ауруханаларда Рейе синдромы).

41.

СТАЦИОНАРЛЫ ДЕҢГЕЙДЕ
ЕМДЕУ ТАКТИКАСЫ:
• Стационар деңгейінде инфекциялық мононуклеоздың орташа
және ауыр түрлері бар балалар емделеді.
• Емдеуге патогенетикалық және симптоматикалық терапия
кіреді.
• Емдеу тактикасын таңдауға келесі факторлар әсер етеді:
• - ауру кезеңі;
• - аурудың ауырлығы;
• науқастың жасы;
• асқынулардың болуы мен сипаты.
• Антибиотиктер аурудың ауыр түрлеріне тағайындалады,
мұрынжұтқыншақтағы іріңді некротикалық өзгерістер және қан
анализіндегі қабыну өзгерістері.

42.

Медикаментозды емес емі:
Режим:
• төсек (қызба кезінде)
• жартылай төсек;
• пациенттің гигиенасы: ауыз қуысының
шырышты қабаттарына гигиеналық күтім,
мұрынды тазалау.
• Диета: № 13, №5 кесте (бауырдың
зақымдалуы кезінде) фракциялық жылы
сусын, сүт көбейтетін диета;

43.

Стационарлы деңгейдегі терапияның
принциптері
• Гипертермиялық синдромды 38,5 ° C-тан жеңілдету
үшін парацетамол 10-15 мг / кг, кемінде 4 сағат, ауыз
арқылы немесе тік ішек арқылы немесе
ибупрофенмен күніне 3 реттен көп емес 5-10 мг / кг
дозада, күніне ауыз арқылы;
• инфузионды терапия аурудың ауыр түрінде
(тәулігіне дене салмағының 30-50 мл / кг-нан
инфузияға) емделушілерге ерітінділерді қосқанда
көрсетілген: 5% немесе 10% декстроза (10-15 мл /
кг), 0,9% натрий хлориді (10) -15 мл / кг);

44.

• Асқыну кезінде - энцефалит және
тромбоцитопениялық пурпурада гормональді
терапия қолданылады;
• конвульсиямен - диазепам 0,5% ерітіндісі (0,20,5 мг / кг) / м; немесе in / in; немесе тіке;
• Стафилококк немесе стрептококк этиологиямен
іріңді тонзиллиткее антибиотикалық терапия
(Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes) цефуроксим күніне 50-100 мг / кг күніне 2-3 рет
5-7 күн немесе цефтриаксон 50-80 мг / кг күніне
тәулігіне 1-2 рет күніне 5-7 күн. ҰБ

45.

NB!
• Жұқпалы мононуклеозда келесі
антибиотиктер қарсы көрсетілген :
ампициллин - бөртпенің жиі пайда болуына
және дәрілік ауруының дамуына
байланысты; левомицетин, сондай-ақ
сульфаниламидті препараттар - гемопоэзді
тежеуге байланысты.

46.

Әрі қарай жүргізу: жұқпалы мононуклеозы бар
науқастарды ауруханадан шығару клиникалық
белгілер жоғалғаннан кейін, бірақ ауру басталғаннан
7 күн ерте; дәрігерге диспансерлік бақылау - балалар
жұқпалы аурулары маманы / ЖТД 1жыл;
лимфаденопатияның,
гепатоспленомегалияның
ауырлығын,
қандағы
атипті
мононуклеарлы
клеткалардың болуын және AlAt және AsAt
концентрациясын анықтау үшін тоқсанына бір рет
дәрігердің қарауы. Инфекциялық мононуклеоздан
кейін 6 ай ішінде №5 диетаны ұстану (гепатитті
анықтау үшін); дене шынықтыру сабағынан 3 айға
медициналық босату; науқасқа арналған ұсыныстар
- оқшаулауды 1 жылға шектеу;

47.

• вирустық-бактериялық пневмониядан өткен
емделушілер - 1 жылға клиникалық тексеру
(кейінгі клиникалық және зертханалық
тексерулермен 3 (жұмсақ), 6 (орташа) және 12
айдан (ауыр) кейін;
• жүйке жүйесіне зақым келген жұқпалы
аурулар (менингит, энцефалит,
менингоэнцефалит) - кемінде 2 жыл, бақылау
клиникалық зертханалық тексерулермен
бірінші жыл ішінде 3 айда 1 рет, содан кейін 6
айда 1 рет. кейінгі жылдары.

48.

Профилактика
алдын-алудың нақты шаралары әзірленбеген (вакцина
жоқ);
жалпы профилактикалық шаралар ЖРВИ-ге ұқсас;
жеке гигиенаны сақтау;
спецификалық емес профилактика - ағзаның жалпы және
иммунологиялық тұрақтылығының жоғарылату.

49.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
• Клинический протокол диагностики и лечения
«Инфекционный мононуклеоз у детей», 2017 г
(Эфендиев И.М. с соавторами)
• В.Ф. Учайкин, Н.И. Нисевич, О.В. Шамшева.
Инфекционные болезни у детей; учебник – М.:
ГЭОТАР – Медиа, 2010. – 688 с.: ил.