Internet qurilmalari (IoT) ja’rdeminde transport ma’selesin optimallastiriw

1.

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ INFORMACIYALÍQ TEXNOLOGIYALARÍ HÁM
KOMMUNIKACIYALARÍN RAWAJLANDÍRÍW MINISTRLIGI
Muxammed al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universiteti
Nókis filialı
«PROGRAMMALIQ INJINIRING HÁM MATEMATIKALIQ MODELLESTIRIW» KAFEDRASI
«Dástúriy injiniringı» tálim baǵdarı 304-18 topar studenti Nurniyazov Kabuldin’
«Internet qurilmalari (IoT) ja’rdeminde transport ma’selesin optimallastiriw » temasında
PITKERIW QÁNIGELIK JUMÍSÍ
Pitkeriwshi: ____________
Nurniyazov Kabuldin’
Ilimiy basshı: ____________
t.i.d. , doc. Seytkamal Medetov
Nókis 2022

2.

Internet qurilmalari
(IoT) ja’rdeminde
transport ma’selesin
optimallastiriw»
temasında

3.

MAZMUNÍ
KIRISIW
I BAP. Internet qurılmaları (IoT)
1.1. Internet qurilmalari haqqinda uliwma mag’liwmatlar
1.2. Internet qurilmalarinin’ qollaniliw tarawlari
1.2.1. Aqilli qala (Smart city), aqilli transportlar (intelligent transportation)
II BAP. Internet qurilmalarinin’ transport tarawinda qollaniliwi
2.1. Transport tarawinda Internet qurilmalarin qollaniliw scenariyalari
2.1.2. Transport ka’rxanalari ushin transportlardi basqariwdi optimallastiriw
2.2. Transport ma’selesin optimallastiriwda Tarmaq simulatorlarin qollaniw
III Bap. Ta’jiriybe na’tiyjeleri
3.1 Tarmaq simulatorlari
3.1.1 Cisco Packet Tracer simulatori
3.2. Programmaliq ta’miynet
3.2.1 Arduino qurilmasi
3.2.2 Arduino qurilmalari u’stinde tajiriybeler
3.2.3. Tinkercad – virtual qurilmalar menen islesiw
3.2.3.1 Tinkercad-ta Arduino qurilmalarin paydalaniw
3.3. Transport ma’selesin optimallastiriwda Internet qurilmalari (IoT) u’stinde ta’jiriybeler
3.3.1. Piyada ha’m Transportlar ushin waqit (timer) esapli Svetofor
3.2.2.3 Parking ma’selesi
3.2.2.2 Transport qurilmasin arqag’a aydawda Araliqti aniqlaw
JUWMAQLAW
ÁDЕBIYATLAR

4.

Kirisiw
Temaniń aktualliǵi.
Búgingi kúnde dúniya júziniń basqa mámleketleri menen bir Qatarda biziń elimizde de hámme
tarawda zamanagóy Informaciyalıq texnologiyalar menen qayta shólkemlestiriw arqali
rawajlandiriwga kóp itibar berilmekte. Bul taraw islep shiǵariwshilar ham ilimiy izertlewshiler
tárepinen aqirǵi waqitlarda kóp úyrenilinip atirǵan júda keń tarawlardan biri. Internet apparatlariniń
Transport tarawinda qollaniliwin tiykarinan (Urgent) záruriyatli qollanılıwı hám (Comfort)
qolaylılıq ushin qollanıwı múmkin bolǵan jaǵdaylarda paydalaniwimiz múmkin.Birinshi jaǵday,
yaǵniy záruriyatli jaǵdaylarǵa misal qilip jolda háreketlenip atirgan transportlar arasında toqnasip
ketiw (avarıyalar ) hallarında, transport apparatı tárepinen iske túsiriliwi múmkin bolǵan átiraptaǵi
basqa transport apparatına, hám, yaki oraylastirilgan sistemaǵa maǵliwmatlar jiberiwi múmkin.
Internet qurilmalariniń transport tarawindagi qollaniliwi basqada « aqilli » proyektler menen
baylanisli. Maselen, « Aqilli svetofor », « Aqilli parking » uqsagan « Aqilli qala » degen ulken
proyekttiń ajiralmas bir bo'legi bolip xizmet qiliwi mumkin. Sebebi, bul keltirilgen svetofor yaki
parkingler « Aqilli qala »niń oraylastirilgan yaki bolistirilgen, jergilikli sistemalarga maǵliwmat
jetkeriwshi tiykar bo'lib xizmet qiladi..

5.

Jumıstiń maqseti
Pitkeriw qániygelik jumısı maqseti tiykarinan Internet qurilmalari (IoT)
ja’rdeminde Mamleketimizde transport ma’selesin optimallastiriw Aqilli
qala (Smart city), aqilli transportlar (intelligent transportation) jaratiw.
Piyada ha’m Transportlar ushin waqit (timer) esapli Svetofor. Parking
ma’selesi.Transport qurilmasin arqag’a aydawda Araliqti aniqlaw

6.

Internet qurilmalarinin’ transport
B.
tarawinda qollaniliwi
Ta’jiriybe
D.
na’tiyjeleri
C
B
D
A
Internet qurilmalari
A. haqqinda uliwma
mag’liwmatlar
E
Waziypalar
E. Programmasi

7.

I BAP Internet qurilmalari haqqinda
uliwma mag’liwmatlar
Internet qurılmaları (ang. Internet of Things (IoT)) basqa
apparatlar hám sistemalar menen maǵlıwmatlardı Internet arqalı
jalǵaw hám almastırıw ushın datchiklar, programmalıq támiynat
hám basqa texnologiyalar menen ornatılǵan fizikalıq obiektler ("
things") tarmaǵına aytıladı. Bul tarawdıń bir neshe
texnologiyalar, atap aytqanda, balshıq jerde esaplaw, ǵalabalıq
sensorlar, barǵan sayın kúsheyip baratırǵan ornatılǵan sistemalar
hám mashinalardı úyreniwdiń birlesiwi arqalı rawajlandi.
Ornatılǵan sistemalar, sımsız sensor tarmaqları, basqarıw
sistemaları, avtomatlastiriwdin’ dástúriy tarawları (atap aytqanda,
úydi avtomatlastırıw hám ımaratlardı avtomatlastırıw ) ǵárezsiz
hám birgelikte zatlar Internetin támiyinleydi. Tutınıw bazarında
IoT texnologiyası " Aqilli u’y" kontseptsiyasına tiyisli ónimler,
atap aytqanda, bir yamasa bir neshe keń tarqalǵan ekotizimlerdi
qollap -quwatlaytuǵın apparatlar hám úskeneler (shıralar,
termostatlar, úy qawipsizlik sistemaları, kameralar hám basqa
xojalıq texnika ) menen eń sinonimi bolıp tabıladı.

8.

Internet qurilmalarinin’
qollaniliw tarawlari

9.

II BAP INTERNET
QURILMALARININ’
TRANSPORT
TARAWINDA
QOLLANILIWI
Internet qurilmalarin transport tarawinin’ ha’r qiyli sektorlarinda
/scenariyalarinda qollaniliwi bu’gingi ku’nde ko’p imkaniyatlar
jaratilmaqta. Internet qurilmalarinin’ transport tarawinda
qollaniliwin bir neshe klassqa bo’lip u’yreniwimiz mu’mkin.
Birinshisi, qa’wipsizlik (urgent) jag’daylarinda qollaniliwi
Ekinshisi avtomatlastiriwda.

10.

Háreketti basqarıwdıń
geometriyalıq elementleri
hám elementleri transport
hám piyadalar aǵımın
basqarıw

11.

III BAPTA’JIRIYBE NA’TIYJELERI
Usi u’shinshi babinda Internet qurilmalari ja’rdeminde transport ma’selesin optimallastiriw
ushin, yag’niy transportlarda ha’m olardin’ jollarinda jaylasqan sensorlar ja’rdeminde
toplang’an mag’liwmatlardi qayta islew ha’m paydalaniwshilarg’a optimallastirilg’an
mag’liwmatlardi jetketip beriwshi programmaliq ta’miynat jaratiw usillari keltiriledi. Bul
jumista biz tarmaq simulatorlarinan Packet Tracer arqali Internet qurilmalarin tarmaqqa qosiw,
ha’m internet qurilmalari arasinda mag’liwmatlar almasiw procesin tajiriybe arqali u’yrenip
shig’amiz.
U’shinshi baptin’ ekinshi bo’liminde biz Internet qurilmalarin jaratiw ushin bu’gingi ku’nde
ken’ tarqalg’an Arduino qurilmalari ja’rdeminde tajiriybeler o’tkerip, Internet qurilmalarinin’
ha’r qiyli tarawda, atap aytqanda Transport tarawinin’ ha’r qiyli scenariyalarinda qollaniliwin
u’yrenip shig’amiz.

12.

Usi baptin’ basinda aytqanimizday bu’gingi ku’nde Internet qurilmalarin turmistin’ ha’r qiyli tarawinda qollaniw
ushin paydalaniwshig’a aqirg’i, tayar u’skene jetkerip beriwden aldin onin’ modeli jasalip, optimallastiriliwi kerek.
Bunnan tisqari tayar u’skene ushin kerekli bolg’an ha’r bir kishkentay qurilmalarin satip aliw qa’rejetlerin tejew,
toklardin’ jalg’aniwinda qa’teliklerdin’ aldin aliw ushin Virtual simulatorlardan paydalaniw maqsetke muwapiq. Usi
maqsette biz Autodesk Tinkercad web saytindag’i elektron qurilmalar modelin jasawshi “Circuits” simulatorinan
paydalanamiz.

13.

Bul scénariyani Tinkercad ortalig’inda to’mendegishe
sho’lkemlestirdik:

14.

Кнопка
Arduino qurilmasina platina arqali LED shiraqlarin, tu’ymeshe ha’m de bir cifrli ekrandi jalg’ap.
Aytayliq u’lken magistral trassada yaki qala ishinde piyadalar ko’p o’tpeytug’in jollarda
transportlardi biykarg’a toqtatpastan, tek g’ana piyada o’tiwi ushin piyada ta’repinen 13-portqa
jalg’ang’an tu’yme basilg’anda 10 sekund waqittan keyin:

15.

Parking ma’selesi
Bul ta’jiriybeni joqarida aytip o’tilgen Tinkercad ortalig’inda virtual
ta’jiriybede to’mendegishe azg’antay o’zgerisler menen
sho’lkemlestirdik.

16.

Кнопка
Joqaridag’i su’wrette ko’rsetilgenindey Parkingge kiriwshi transport basqariwshisi on’ ta’reptegi tu’ymeni
basqan waqitta Parkingge jol ashiladi ha’m Ekrandag’i esapta 1 orin kemeyedi. Keri jag’dayda, ya’gniy
parkingnen transport shig’iwda basqariwshisi shep ta’reptegi tu’ymeni basqaninda transport shig’iwi ushin
jol ashiladi ha’m Ekranda esap 1 ge artadi.

17.

Juwmaqlaw
Juwmaqlap aytqanda Zamanagoy informaciyaliq texnologiyalardin’, yag’niy Internet qurilmalarinin’ transport ma’selesin
optimallastiriwda qollaniliw jag’daylarin u’yrenip shiqtiq. Bu’gingi ku’nde Internet qurilmalari ku’ndelikli turmisimizdin’ ha’r
bir tarawinda qollaniliwi o’z na’tiyjelerin berip basladi. Bul texnologiyardin’ transport tarawinda qollaniliwi ha’r ta’repleme
jetiskenliklerge alip keliwi mu’mkin.
Ma’selen, bizin’ birinshi ta’jiriybemizde keltirilgen misaldi Jipek joli magistralinin’ Qon’irat-Xojeli aralig’indag’i awilliq
punktleri a’tirapinda ornatiliwi joldin’ eki shetindegi xaliq ushin qolayliqlar keltiriwi mu’mkin. Bunday jag’daylarda qollanilg’an
aqilli svetoforlar transport basqariwshisi ha’m piyadalar o’miri qa’wipsizligi ushin ju’da’ a’hmiyetli. Bul jumisti bizler tiykarinan
Arduino platformasi ha’m og’an jalg’aniwi mu’mkin bolg’an sensor, datchikler ja’rdeminde ha’r qiyli jag’daylarda qollaniliwi
mu’mkin bolg’an qurilmalar kompleklerin u’yrendik. Arduino ha’m onin’ qosimsha qurilmalari bizde toliq bolmag’ani sebepli,
ha’m qa’wipsizlik sebepleri ushin biz ta’jiriybelerimizdi Autodesk Tinkercad ortalig’inda virtual Arduino qurilmalari arqali
a'melge asirdiq.