2.85M

Category:

economics

Makroi̇qti̇sadi̇ göstəri̇ci̇lər

1.

8
MAKROİQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏR

2. ÜMUMİ DAXİLİ MƏHSUL

• Ümumi daxili məhsul (ÜDM) iqtisadiyyatın
gəlirlərinin və xərclərinin ölçülməsidir.
• ÜDM verilmiş zaman müddətində ölkə
daxilində istehsal olunan bütün son əmtəə və
xidmətlərin bazar dəyəridir. inq. GDP- gross
domestic product
• ÜDM–la yanaşı iqtisadi nəzəriyyədə ümumi
milli məhsul (ÜMM, inq.GNP– gross national
product) anlayışı istifadə olunur.
Copyright © 2004 South-Western

3. ÜMUMİ DAXİLİ MƏHSULUN ÖLÇÜLMƏSİ

• “ÜDM verilmiş zaman müddətində . . .”
• ÜDM, xüsusi zaman intervalı müddətində baş verən
istehsalın dəyərini ölçür. Adətən bu interval il və ya
rüblərdir (üç ay).
• “. . . bütün . . .”
• ÜDM hərtərəfli olmağa çalışır. O, ölkədə istehsal
edilmiş və bazarda qanuni olaraq satılmış bütün
əmtəə və xidmətləri əhatə edir.
• “. . . son . . . “
• Təkcə son məhsulların dəyəri ÜDM-yə daxildir.
Copyright © 2004 South-Western

4. Son məhsul

• Təkrar hesablamaya yol verməmək üçün ÜDM
dəyərinə yalnız son məhsulun dəyəri daxil
edilir.
• “Son məhsul” anlayışı altında təkrar (sonrakı)
emal üçün yox, yekun istifadə üçün alınan
əmtəə və xidmətlər nəzərdə tutulur.
Copyright © 2004 South-Western

5. ÜMUMİ DAXİLİ MƏHSULUN ÖLÇÜLMƏSİ

• “. . . Əmtəə və Xidmətlərin . . .”
• ÜDM-yə həm maddi (qida, geyim, avtomobillər),
həm də qeyri-maddi (saç kəsimi, evin təmizlənməsi
xidməti, həkim xidməti) əmtəələr daxildir.
• “ . . . istehsal edilmiş . . .”
• ÜDM-yə cari dövrdə istehsal olunmuş əmtəə və
xidmətlər daxildir. Keçmişdə istehsal edilmiş
məhsullara aid sövdələşmələr ÜDM-yə daxil
edilmir.
Copyright © 2004 South-Western

6. ÜDM-NİN TƏRKİB HİSSƏLƏRİ

• Nə ÜDM-in tərkib hissəsi deyil?
• Evdə istehsal və istehlak olunan və heç zaman
bazara daxil olmayan əmtəə və xidmətlərin dəyəri
ÜDM-ə daxil deyil.
• Qeyri-qanuni yollarla istehsal edilmiş və satılmış
əmtəələr, məsələn narkotiklərin dəyəri ÜDM-ə daxil
deyil.
• qeyri-istehsal maliyyə əməliyyatlarının nəticələri
(məsələn, qiymətli kağızlarla əməliyyatlar) nəzərə
alınmır.
Copyright © 2004 South-Western

7. ÜDM-NİN xərclərə görə TƏRKİB HİSSƏLƏRİ

• ÜDM (GDP) aşağıdakıların cəminə bərabərdir:
• İstehlak (C)
• İnvestisiya (I)
• Dövlət Xərcləri (G)
• Xalis İxracat (NX)
GDPxərc = C + I + G + NX
Copyright © 2004 South-Western

8. İstehlak (C):

• - ev təsərrüfatları tərəfindən əmtəə və
xidmətlərin alınmasına çəkilən xərclərdir (C).
Onları üç qrupa bölmək olar: qısa müddətli
istifadə üçün mallar, uzun müddətli mallar və
xidmətlər.
• Qısamüddətli istifadə üçün mallara yeyinti
məhsulları və geyim malları aiddir.
Uzunmüddətli istifadə üçün mallara avtomobil,
yuyucu maşın, televizor və s. mallar daxildir,
xidmətlərə isə hüquqi,səhiyyə, məişət
Copyright © 2004 South-Western

9. İnvestisiya

• İnvestisiya (I):
• əsas fondlara qoyulan investisiyalar (avadanlığa, maşınlara,
tikililərə və s. çəkilən xərclər);
• mənzil tikintisinə qoyulan investisiyalar (istər yaşayış üçün,
istərsə də icarəyə vermək üçün, yeni evlərin tikilməsinə və ya
alınmasına çəkilən xərclər);
• ehtiyatlara qoyulan investisiyalar (firmanın əmtəə ehtiyatların
dəyərinin artımı məqsədi ilə çəkilən xərclər).
Copyright © 2004 South-Western

10. Dövlət Xərcləri (G)

• Dövlət Xərcləri (G):
• Yəni dövlət tərəfindən əldə edilən əmtəə və
xidmətlərin ümumi dəyəridir. Onlara, müdafiəyə
qoyulan xərclər, dövlət aparatının təminatı, dövlət
sektoru işçilərinin əmək haqlarının verilməsi, dövlət
proqramlarının yerinə yetirilməsi və s. aiddir.
Buraya sosial sığorta və s. kimi transfer ödənişləri
aid deyil.
• Transfert ödənişlər dövlət xərclərinin tərkib hissəsi
kimi hesablanmır.
Copyright © 2004 South-Western

11. Xalis İxrac (NX):

• NX-İxracat ilə idxalat arasındakı fərqdir.
• Xalis ixracı göstərir və ölkənin digər ölkələrlə
ticarət əməliyyatlarının nəticəsini əks etdirir.
Onun dəyəri ölkədən əmtəə ixracının dəyəri ilə
ölkəyə əmtəə və xidmətlərin idxalı dəyərinin
fərqinə bərabərdir.
Bəzən xalis ixrac mənfi qiymətə malik olur:
idxala çəkilən xərclər ixracdan gələn gəliri
üstəliyir. Bu isə, ÜDM–nin azalmasına səbəb
olur.
Copyright © 2004 South-Western

12. Gəlirlər üzrə ÜDM

• Gəlirlər üzrə ÜDM cari ilin əmtəə və
xidmətlər istehsalından əldə edilən gəlirin
cəminə bərabərdir. Burada bütün istehsal
vasitələrindən alınan gəlirlər nəzərə alınır,
yəni əmək haqqı, mənfəət, kapitaldan
qazanılan faiz və renta ödənişləri daxildir.
• xərclər üzrə ÜDM=gəlirlər üzrə ÜDM.
Copyright © 2004 South-Western

13. REAL VƏ NOMİNAL ÜDM

• Nominal ÜDM istehsal olunmuş əmtəə və
xidmətlərin cari qiymətlərlə məcmu
dəyərləndirilməsinə deyilir.
• Real ÜDM istehsal olunmuş əmtəə və
xidmətlərin baza ilindəki qiymətlərlə məcmu
dəyərləndirilməsinə deyilir.
• ÜDM nominal və real həcmlərinin nisbəti
deflyator ya da qiymət indeksı adlanır
Copyright © 2004 South-Western

14. ÜDM Deflyatoru

15. REAL VƏ NOMİNAL ÜDM

• Əgər cari ildəki nominal ÜDM = ∑p1q1,
• real ÜDM miqdarı =∑p0q1 ,
∑p1q1
ÜDM deflyatoru =
∑p0q1
• Burada cari ilin qiymətlərini p1, bazis,yəni
müqayisə olunan ilinin qiymətlərini p0,
• cari ildəki məhsulun həcmini q1
Copyright © 2004 South-Western

16. REAL ÜDM

• ÜDM deflayatoru cari-hesabat ilinin məhsul
vahidi qiymətinin bazis ilinə nəzərən
dəyişməsini göstərir. Real ÜDM –nı aşağıdaki
formula ilə hesablamaq olar:
• Real ÜDM= nominal ÜDM / ÜDM deflayatoru
Copyright © 2004 South-Western

17. Cədvəl 2 Real və Nominal ÜDM

18. Cədvəl 2 Real və Nominal ÜDM

19. Cədvəl 2 Real və Nominal ÜDM

20. Cədvəl 2 Real və Nominal ÜDM

21. ÜMUMİ MİLLİ MƏHSUL

• Ümumi milli məhsul dedikdə milli
müəssisələrin harada yerləşməsindən asılı
olmayaraq (ölkə daxilində və ya xaricində ),
istehsal etdikləri əmtəə və xidmətlərinin bazar
dəyəri nəzərdə tutulur. ÜMM və ÜDM arasında
yaxın əlaqə var:
GNP= GDP+NFİ
• NFİ (net factorial income) – xalis faktor gəlirləri, yəni
ölkə vətəndaşlarının xaricdəki gəlirləri ilə xarici
vətəndaşların bu ölkədə əldə edilən gəlirləri arasındakı
fərqdir.
Copyright © 2004 South-Western

22. Xalis faktor gəlirləri

• Bu gəlirlərə müxtəlif istehsal vəsaitlərdən əldə
edilən gəlirlər aiddir:
• əmək haqqı;
• əmlakdan alınan icarə haqqı;
• maliyyə əməliyyatlardan qazanılan faiz;
• sahibkarlığ fəaliyyətindən əldə edilən mənfəət;
• Əgər faktor gəlirlərinin idxalı ixracından
çoxdursa, onda xalis faktor gəliri müsbətdir və
deməli: GNP> GDP
Copyright © 2004 South-Western

23. Milli gəlir

• Əgər ÜMM-dan cari ildə istehsal prosesində
istehlak olunmuş əsas kapitalın dəyərini
(amortizasiya ayırmalarını) çıxsaq, onda xalis
milli məhsul hesablanır: GNP-a=NNP
• a – amortizasiya ayrılmalarıdır.
• Milli gəlir Nİ(national income- bütün iqtisadi
agentlərin aldığı gəlirlərin məcmusunu göstərir:
• Nİ=NNP - Tb, burada
• Tb – biznesə qoyulan dolayı vergilərdir (tax of
business),.
Copyright © 2004 South-Western

24. Şəxsi gəlir Pİ (personal income).

• Milli gəlirdən sosial sığorta haqlarını,
korporasiyaların bölüşdürülməmiş
mənfəətlərini çıxdıqdan sonra yerdə qalan
miqdara dövlətdən əhaliyə verilən transfert
ödənişləri və dividentləri (qiymətli kağızdardan
əldə edilən gəlir) əlavə etməklə, şəxsi gəlir
alınır Pİ(personal income). Əgər bu gəlirdən
vergi ödənişlərini çıxsaq, onda bu gəlir,
• öz növbəsində, Y=C+S cəmi ilə təyin
olunmaqla, yığıma (S) və istehlakla (C) ayrılır.
Copyright © 2004 South-Western

25. İqtisadi tarazılığın əsas tənliyi

• Digər tərəfdən, xərclərə görə şəxsi gəlir Y
istehlaka və investisiya bölünür, yəni
• Y= C+İ .
• Deməli alırıq ki, İ=S, bu isə iqtisadı tarazılığın
əsas tənliyini təsvir edir, yəni göstərir ki
tarazılıq vəziyyətdə yığım investisiyaya
çevrilməlidir.
Copyright © 2004 South-Western

26. Istehlak və yığım

• Keyns nəzəriyyəyə görə istehlak və yığım
gəlirdən asılıdır:
• C= C(Y);
S= S (Y)
• İstehlaka orta meyllilik (APC)- istehlaka sərf
olunan gəlirin faizlə ifadə olunmuş hissəsidir:
.
• Yığıma orta meyllilik (APS)- yığıma gedən
gəlirin faizlə ifadə olunmuş hissəsidir: .
• APC + APS = 1
Copyright © 2004 South-Western

27. Istehlak və yığım

• İstehlaka son meyllilik (MPC) – istifadə olunan
gəlirin artan hissəsidir:
• Yığıma son meyllilik (MPS) isə yığım şəkilində
saxlanılan gəlirin artan hissəsidir:
MPC + MPS =1
Copyright © 2004 South-Western

28. Istehlak və yığım

• Keyns nəzəriyyəsinə görə istehlak funksiyasını
aşağıdakı formada yazmaq olar:
• C = ca + Cy Y, burada ca – avtonom istehlakın
həçmi, (y = 0 olduğu halda, avtonom istehlak
əmlakın ixtisar edilməsi hesabına həyata
kecirilir); Cy = MPC – istehlaka son
meyillikdir.
• Gəlirin bir hissəsi olduğu üçün, yığım
funksiyası: S = - ca + (1-Cy) Y = - ca + Sy Y
• Sy = MPS ilə yığıma son meyillilik .
Copyright © 2004 South-Western

29. Keyns multiplikatoru

• İnvestisiyalar və milli gəlir arasında kəmiyyət
əlaqələrinin müəyyən edilməsinə Keyns çox böyük
əhəmiyyət verirdi. Bu məqsədlə onun istifadə etdiyi
multiplikator konsepsiyasının (“multiplikator”–vurma
əmsalı deməkdir) başlıca mahiyyəti bundan ibarətdir
ki, investisiyaların artırılması gəlirin bir neçə dəfə
artırılmasına nail olmaq mümkündür.
• Əgər Y–gəlir artımı, İ–investisiyya artımı, m–Keyns
multiplikatorudur, onda:
• ∆Y=m *∆İ, m=1/MPS, yada m=1/(1-MPC)
• Buradan alırıq
Copyright © 2004 South-Western

30. Keyns multiplikatoru

31. Məcmu tələb

• Məcmu tələb (ing. Aggregate demand AD) – iqtisadi
sistemin bütün iştirakçılarının almağa hazır olduqları
bütün mal və xidmətlərin məcmusudur. Məcmu tələbin
komponentləri–
• ev təsərrüfatı xərcləri və ya istehlak tələbi C;
• – investisiya xərcləri İ ;
• – dövlət xərcləri G;
• – Xalis ixrac X– ölkədən mal və xidmətlərin idxalı və
ixracı arasındakı fərq.
• Beləliklə
AD=C+İ+G+X
Copyright © 2004 South-Western

32. Məcmu tələb

33. Məcmu təklif

• Məcmu təklif dedikdə iqtisadiyyatın istehsal
etdiyi bütün məhsul və xidmətlərin məcmusu
başa düşülür. Məcmu təklif əyrisi AS (ASaggregate supply) məcmu təklif ilə qiymət
səviyyəsi arasındakı düz mütənasib əlaqəni
göstərir. Qiymət səviyyəsi nə qədər yüksək
olarsa, məcmu təklif bir o qədər yüksək olar.
Copyright © 2004 South-Western

34. Məcmu təklif

35. Məcmu təklif

• Məcmu təklif əyrisi AS zaman çərçivəsinə görə, iki
yerə ayrılır: uzunmüddətli məcmu təklif (LRAS –
long-run aggregate supply) və qısamüddətli məcmu
təklif (SRAS – short-run aggregate supply). Birinci
hissə SRAR (keynsian hissə) tənəzzül dövrünün
iqtisadi vəziyyətinə uyğun olduğu üçün məhsul
buraxılışı həcminin artımı, demək olar ki, qiymətlərin
artımı ilə müşahidə olunmur. Aralıq hissədə
qiymətlərin artımı milli istehsalın həcminin artımına
gətirir. Əyrinin klassik hissəsində iqtisadiyyat tam
məşğulluq şəraitindədir, bütün resurslardan istifadə
olunur. Ona görə də qiymətlər artsa da, milli istehsalın
Copyright © 2004 South-Western

36. Məcmu təklif

Qiymət səviyyəsi ilə yanaşı, məcmu təklif həm də
vahid məhsula çəkilən xərclərin dəyişməsindən
asılı olan qeyri qiymət faktorlarından da asılıdır:
•ehtiyat resurslarına olan qiymətlərin dəyişməsi;
•əmək məhsuldarlığının dəyişməsi;
•bəzi sahələrə tətbiq olunan hüquqi normaların,
vergi ölçülərinin və həmçinin subsidiyaların
dəyişməsi.
Bu faktorlar təsiri nəticəsində məcmu təklif əyrisi
paralel sağa sürüşür artanda ,əks halda- sola.
Copyright © 2004 South-Western

37. Makroiqtisadi tarazlıq

• Məcmu tələb ilə məcmu təklif əyrilərinin kəsişmə
nöqtəsi qiymətlərin tarazılıq səviyyəsini və istehsalın
tarazılıq həcmini müəyyən edir: AD = AS.
• Qrafik olaraq tarazlıq, tarazlıq qiymət səviyyəsinin
müəyyən edildiyi nöqtədə məcmu tələb və məcmu
təklif əyrilərinin kəsişməsi ilə təmsil olunur. (P) və
milli istehsalın tarazlıq həcmi (Q e ).
• Makroiqtisadi tarazlıq bazarda təklif olunan ümumi
məhsulun (əmtəə və xidmətlərin) ümumi tələbə
bərabər olduğu yeganə qiymət səviyyəsidir.
Copyright © 2004 South-Western

38. Makroiqtisadi tarazılıq

• 1) məcmu təklif iqtisadiyyatın istehsal etdiyi bütün
məhsul və xidmətlərdir;
• 2) məcmu tələb məcmu təklifi təşkil edən məhsul və
xidmətlərin alınması üçün qabaqcadan planlaşdırılmış
xərclərin cəmidir;
• 3) İdeal vəziyyət məcmu tələbin məcmu təklifə
bərabər olduğu haldır,yəni AD=AS, onda nə istehsal
olunarsa, hamısı alınır və ya satılır.
• 4) Əgər AD>AS olarsa, onda qıtlıq yaranır. Bu da öz
növbəsində infilyasiyaya getirə bilər.
• 5) Əgər AD<AS olarsa, iqtisadiyyatda alınmayan artıq
Copyright © 2004 South-Western

English Русский Rules