Синоним туралы түсінік

1.

Оңтүстік қазақстан мемлекеттік
педагогикалық университеті
Қабылдаған: Байымбетова
Ж
Орындағандар : Асилхан Н.
Есенкелді С.
Исабай А.
Сауранова Ж .
Сейтхан М.
Юнусова З

2.

Жоспар
Кіріспе:
Синоним туралы жалпы мәлімет
Негізгі бөлім
1.
Синоним
2.
Қазақстанда қазаақ тілі синоним ережесін зерітеген ғалым
3.
Синонимдердің түрлері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

3.

Кіріспе
Синоним сөзін грек тілінен (synonimon) аударғанда «қатар
атау»деген мағынаны білдіреді. Тілдегі синонимдер – сөз қорының
асыл қазынасы. Өйткені тілдің бай да оралымдылығы, оның сөздік
құрамының қандай дәрежеде дамып жетілгені синонимдер арқылы
айқындалады.
Кез келген тілдің көне заманнан бергі даму тарихы, лексикалық,
грамматикалық жағынан жетіле түсуі оның сөздік құрамындағы
синонимдік қатардың молайып, толығып, тармақтанып отыруымен
тығыз байланысты.
Синонимдердің нәзік стильдік реңкі, экспрессивті-эмоционалды
бояуы оны орнымен қолданғанда, басқа сөзбен тіркесе айтылуынан
да байқалады. Көп ғасырлық бай, әдеби дәстүрі бар халықтың
лексикалық, морфологиялық жағынан дамып жетілген тілдің көрінісі
ондағы қалыптасқан синонимдік бірліктердің әр алуандығымен, оның
лексико-семантикалық жүйесінің күрделілігімен айқындалады.

4.

Синоним сөздер сөз байлығының құнарлы бір саласы
болуымен қатар, әр халықтың ұлттық таным-түсінігін,
болмысын да танытады. Әдетте сөз логикалық дәлдігімен,
ойлаған ойдың реңктерін өз бояуымен нақты көрсете
алса ғана мәнерлілік сипатқа ие болады. Мазмұн мен
мақсатқа сайма-сай лайықтап алынған сөздер ғана
мәнерлі деп танылады. Сөз де қиюластырып қалаған
кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді. Шешен де шебер
сөйлеудің бір ұшы-тілдегі синонимдерді қисынын
келтіріп, реңкін айқын ажыратып, тап басып, орнымен
үйлестіріп жұмсай білуде.

5.

Тілдің табиғатын айқын сезініп, синонимдерді таңдап, талғап
пайдаланып, сөйлем ішінде дұрыс қолданудың күнделікті қарымқатынаста айрықша маңызы бар. Лексиконы синонимге бай
адам сөз мағыналарының нәзік реңктерін дөп басып, қолдану
шеберлігінің арқасында шешен сөйлеп, ойын анық та тартымды
жеткізе біледі. Демек, синонимдер — тіл байлығы дегенде біз
сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, олардың
кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер
жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз.

6.

Казақ тілі — синонимге өте бай тіл. Синоним
кездеспейтін де бір сөз табы жоқ. Барлық сөз
табынан да синонимдер былады. Алайда
сан мөлшері жағынан келгенде әр сөз
табынан синонимге молшылығы әрқалай.
Әрбір сөз табынын. синонимдік байлыгы
олардың жалпы санымен ғана өлшеніп
қоймайды бір катарға топтасқан сөздердің
санымен де белгіленеді. Бір катар сөз табы
синонимге өте бай (егістік, зат есім, сын есім

7.

Мырзатай Серғалиев
Қазақ тілінде синонимдерді жинастыру,
сөздік жасауға әзірлеу, жүйелі зерттеу өткен
ғасырдың елуінші жылдары қолға алынған.
Синонимдерге қатысты кандидаттық
диссертациялар мен басқа да зерттеу
жұмыстары жазылды. Мәселен, Ф.
Оразбаеваның «Қазіргі қазақ тіліндегі сын
есім синонимдер» (1988), М.Серғалиевтың
«Етістікті сөз тіркестерінің синонимиясы
(1991) деген зерттеулер жарық көрді.
Оразбаева Фаузия

8.

Ә.Болғанбаевтың «Қазақ тіліндегі
синонимдер» (1970) атты
монографиясы қазақ тіл білімінде
синонимдерге қатысты іргелі
зерттеу еңбек болып табылады. 1962
жылы тұңғыш рет жарық көрген
«Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі»
құнды лексикографиялық еңбек
болды, екінші рет 1975 жылы қайта
басылды. Кейінгі толықтырылып
басылған синоним сөздіктердің
негізіне осы еңбек негіз болғанын
айту керек.
Әсет Болғанбаев

9.

Кемінде екі сөзден құралып, белгілі
ұғымды білдіретін мәндес, мағыналас
сөздердің жиынтығы синонимдік
қатар немесе синонимдік ұя деп
аталады. Әрбір қатарда бір сөз
басқа синонимдерге қарағанда
басым айтылып, басқа сөзді өзінің
төңірегіне топтауға негіз болады.
Ондай сөздер синонимдік доминант
(ұябасар, негізгі) деп аталады.
Мысалы, талап – ықылас, жігер; ақыл
– ес, сана, ой; іріктеу – сұрыптау,
таңдау; ахуал – хал, жағдай, тұрмы;
мәлімет – мағлұмат, ақпар, дерек;
қағида – тұжырым, ортақ заңдылық,
тиімді – пайдалы, қолйлы, ыңғайлы;
жұмыс істеу – іс істеу, еңбек ету;
мүдде – мақсат, тілек, арман;
ақпарат – хабар, жаңалы;, заңды –
заң жүзінде, заң бойынша, құқық –
ерік, бостандық, т.б.

10.

Синонимдердің бірнеше түрі бар
Абсолютті немесе толық;
Семантикалық;
Стильді немесе мәнерлі стилистикалық;
Семантикалық және стилистикалық.
Абсолютті немесе толық
синонимдер, әдетте, бірбірін толықтай
алмастыра алатын
сөздер деп аталады,
олардың мағыналары
толығымен сәйкес келеді:
шайқас - шайқас,
лақтыру - лақтыру, үлкен орасан зор. Абсолютті
синонимдер ғылыми
терминдер арасында жиі
кездеседі: орфография орфография,
лингвистика - лингвистика,
лингвист - лингвист.
Семантикалық
синонимдерді концептуалды,
идеографиялық деп те
атайды. Бұл мағыналарында
әр түрлі реңктері бар сөздер.
Семантикалық синонимдер
фактілерді белгілеу кезінде
ең жақсы нюанстарды
жеткізе алады. Олар біздің
сөйлеуімізді бай, терең,
нақтырақ етеді, шындық
құбылыстарын егжейтегжейлі сипаттауға
мүмкіндік береді. Мысалы,
дымқыл - дымқыл, дымқыл
(ылғалдың қанығу дәрежесін
білдіреді).
Стильді немесе
экспрессивтістилистикалық -
экспрессивтіэмоционалды бояумен
ерекшеленетін және әр
түрлі сөйлеу мәнерінде
қолданылатын
синонимдер. Мысалы,
инфекция (арнайы) инфекция (ауызекі
сөйлесу), әйелі (жалпы
қолдану) - жұбайы
(офицер), ата-анасы
(жалпы қолдану) родами (зарг.).
Экспрессивтіэмоционалды
бояуы бар
синонимдер
сөйлеу кезінде
берілген сөйлеу
жағдайында
орынды сөздерді
қолдануға
көмектеседі. Бұл
шығармашылық
үшін үлкен
мүмкіндіктер
туғызады, бұл
сөздің суретшілері
өте жоғары
бағалайды.

11.

Синонимия мәселесі және
синоним түрлері.
Синонимия мәселесі күрделі және тіл білімінде жеткіліксіз дамыған.
Синоним анықтамасының өзінде біртектілік жоқ. Синонимдерді
мағыналық реңктері мен стильдік реңктеріндегі айырмашылықпен
жақындығын немесе бірдейлігін болжай отырып, синонимдік
сөздердің пәндік-концептуалды корреляциясы негізінде синонимдерді
анықтау өте қарапайым. Ол А.П. Евгеньеваның еңбектерінде ең
керемет тұжырымдама алды: синонимдер - бұл «мағынасы жағынан
жақын немесе бірдей, бір ұғымды білдіретін, бірақ бір-бірінен
көлеңкелері, мағыналары (жақын) немесе стилистикалық бояуы
(бірдей) сөздер, немесе осы белгілердің екеуі де »(Синонимдер
сөздігінің жобасы. - М., 1964. - 9 б.). Синонимия оның тіл деңгейлеріне
таралатын болғандықтан, бұл ұғымға келесі анықтама беруге болады;
«Синонимия (синонимия) - сөздердің, морфемалардың,
конструкциялардың, фразеологиялық бірліктердің және т.б. негізгі

12.

Мағыналық синонимдер дегеніміз —
əр сыңарының жеке дара өзіне тəн
мағыналық реңкі бар, стильдік
жағынан шектелмейтін,
жалпыхалыққа түсінікті, тілдің
барлық саласында емін-еркін
қолданылатын, бейтарап сөздер
есебінен түзілген синонимдер
шоғыры. Мысалы, Жығылу мен
құлау синонимдері бір ұғымды
білдіргенмен, мағынасы жағынан
бір-бірінен ажыратылады. Жығылу
етістігі семантикалық тұрғыдан тек
адамға, жанды затқа ғана
қолданылса, құлау етістігі жанды да
Стильдік синонимдер
дегеніміз сыңарларының
біреуі функционалды
стильдік тармақтарда
кеңінен қолданысқа ие
болса, екіншісі белгілі бір
стильдік тармақта ғана
шектеліп қолданылатын
синонимнің түрі. Мысалы
зəуілім мен биік
синонимдерін алатын
болсақ: биік үй, биік
қабырға, биік баспалдақ,
биік дарбаза, биік қоршау,
биік ағаш, биік мұнара, биік
жартас сияқты көп

13.

Қорытынды
М. Әуезов «Абай жолы» атты өзінің атақты романында синонимдерді қолданудың сан алуан үлгілерін көрсеткен еді. Соның
бір нұсқасы мынадай: «осылайша айналасы айықпаған сұр
тұман, суық заман ішінде үлы жан дүниеден көшті. Мағаштың
қыркын беріп болған күннің ертеңінде Абай қаза тапты. Ұлы
кеуденің ыстық деми юқталды. Шөл даланы жарып аққан
дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақта тасты такыр,
жалтыр биік басына жалғыз шыккан зәулім өскен алып шынар
құлады Өмірден Абай кетті». Ұлы жазушы келтірілген үзіндіде
Абай деудіц орнына ұлы жан, үлы кеуде, игілік өмір, алып шынар
тәрізді тың метафора қолданып, парафраза тәсілімен
кеменгер акынға тән ерекше қасиеттерге ден қойгызып, көніл
аударткан. Өлді деген жағымсыз катты сөздің орнына дүниеден
көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, құлады, кетті дсген(
жұмсақ эвфемизмдермен алмастырып отырган. Біздіц ана
тіліміз синонимге аса бай, әрі соншалықты оралымды, икемді
екендігіне осы фактілсрдің өзі-ак; толық айғақ бола алады.

14.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Т. Қордабаев. Қазақ тіл білімінің қалыптасу, даму жолдары. Алматы,
1987
2. Н.И.Ильминский. «Материалы к изучению киргизского наречия», 1860
3. М.Терентьев. «Грамматика турецкая, персидская, киргизская и
узбекская». СПб, 1878
4. К.Хусаинов. «В.В.Радлов и казахский язык». А., 1987
5. П.М.Мелиоранский. «Краткая грамматика казак-киргизского языка».
СПб, 1894