Электрқауіпсіздігі

1. Электрқауіпсіздігі

Электрқауіпсіздіг
і

2.

Электрқауіпсіздік- адамдарды электр тогынан, электромагниттік
доғадан және статикалық электр тогы зиянды әсерлерінен
қорғайтын ұйымдастырушылық және қауіпті әсерлері (ГОСТ
12.1.009-76
ССБТ
«Электрқауіпсіздігі.
Терминдар
және
анықтамалар»).
Адамнын электр тогымен әрекетесуі тек ғана электр тізбегі адам
арқылы жабылғанда ғана мүмкін болады. Бұл келесідей кезде
мүмкін болады:
Құрылғылар мен сымдардын ашық жерлеріне тиіп кету;
Кернеу астында болған электрқұрылғылар корпусына тиіп
кету(изоляциянын бұзылуы);
Сатылық кернеу;
Кернеу астында болған адамды құтқару;
Электрлік доға әсері;
Жауындық разрядтар кезінде атмосфералық
электрдін адамға әсері.

3. ЭЛЕКТР ТОГЫМЕН ЖАРАҚАТАНУ ТҮРЛЕРІ: ТЕРМИЯЛЫҚ ЭЛЕКТРЛІК БИОЛОГИЯЛЫҚ МЕХАНИКАЛЫҚ

4. Электрллік соққы –адам организімінін дененін бір бөлшектерінін электр тогымен тітіркенуі және бұлшық еттердін қысқарумен бірге

Адам организмі арқылы
өтіп электр тогы келесідей
әсер етеді:
1.
термиялық (теріні,
қан тамырларын,
жүйке жолақтарын
және жеке органдарды
күйдіреді);
2.
электролиттік
(қанды, плазманы
айырады);
3.
биологиялық
(организмнін тірі
бөлшектерін
тітіркендіреді, ішкі
биологиялық
үрдістерді бұзады).
Электрллік соққы –адам организімінін дененін бір бөлшектерінін электр тогымен
тітіркенуі және бұлшық еттердін қысқарумен бірге жүреді. Пайда болатын әсерлеріне
байланысты электр соққылары төрт кезенге бөлінеді: І- есті жоғалтпаумен бұлшық
еттердін жиырылуы; ІІ-есті жоғалтумен бұлшық еттердін жиырылуы, бірақта жүрек
соғысымен тыныс алу сақталған; ІІІ- естін жоғалтуы және тыныс немесе жүрек
соғысын болмауы(екеуінін біреуі); IV- клиникалық өлім жағдайы.

5.

Электр тогымен зақымданудын екі түрін ажыратады:
жалпы және жергілікті
Токын жалпы зақымдаушы әсерлері адам организмі
арқылы токтын белгілі бір мөлшерінін өтуі арқылы және
дененін әр түрлі бұлшық еттерінін жиырылуы, бұл кезде
олардын жұмысы бұзылады немесе толықтай тоқтайды.
Жергікті
электр
жарақаттарына
организм
бұлшықтарынын жергілікті бұзылуын жатқызуға болады.

6.

Жергілікті электр жарақатарына жатады:
Электрлік күйік(токтык және доғалық)- электр энергиясы жылу энергиясына
айналуымен жүретін токтык күйік(ереже бойынша, электрлік желілердін
салыстырмалы үлкен емес кернеулерінде туындайды); доғалық күйік электр
желісінін үлкен кернеулері кезінде ток өткігіші және адам денесі арасында үлкен
доға пайда болуда жүреді;
Электрлік танбалар – қоныр немесе ашық сары түсті овальды формадағы,
диаметрі 1-5 мм адам терісі бетінде токпен байланысқан жерде пайда болады. Бұл
жарақат ешқандай әсер етпейді.
Терінін металлизациясы – терінін жоғарғы қабатына металлдын кішкентай
бөлектерінін енуі. Жарақат алу орнына байланысты жарақат аурулық болуы мүмкін
уақыт өтумен тері түседі, ал егер де көз зақымдалса көрудін бұзылуы мен жоғалуы
мүмкін.
Электроофтальимя- электр доғасынан пайда болатын ультра күлгін сәулелерінен
көздін сыртқы қабатынын бұзылуы; осы себеп бойынша пісіру электрдоғасына
қарауға болмайды. Жарақат көзде қатты ауру мен кесумен бірге жүреді, қатты
жарақаттанған кезде ұзақ уақыт емделу керек. Электр доғасына арнайы қорғағыш
шынысыз қарауға болмайды.
Механикалық бұзылулар адам денесі арқылы ток өткен кезде бұлшық еттердін
бұзылуы арқылы болады(қабаттанады, әр түрлі бұлшық еттер бұзылады, қан
тамырлары бұзылады; сүйектердін шығып кетуі мүмкін; содан басқа адам шошу
кезінде биіктіктен құлап жарақат алуы мүмкін).

7.

ЭЛЕКТР ТОГЫМЕН ЖАРАҚАТАНУҒА ӘСЕР ЕТЕТІН
ФАКТОРЛАР
Электр тогымен зақымданудын дәрежесін анықтау үшін
белгілі бір факторлардан болады, олардын ен негізгісі:
электр тогынын мөлшері және онын организмге әсер
етуінін ұзақтығы;
токтын түрі мен жиілігі;
организмнін психофизикалық жағдайы, онын жеке
қасиеттері;
қоршаған ортанын қалпы мен сипаттамасы(ауа
температурасы, ылғалдылығы, газдалануы, шандалуы).

8.

Ток күші. Организм арқылы өтетін айнымалы өндірістік ток (50Гц) адам
аз мөлшерінде сезе бастайды, ток күші артуымен онын организмге теріс
әсерлері арта бастайды:
0,6....1,5 мА қышу мен терінін женіл ұышуын туғызады(сезудін
шектеулі тогы);
2...3 мА – қол бармақтарынын үлкен дірілдеуі пайда болады;
5....7 мА – қолдарда аурулар мен секілдеулер пайда болады;
8...10 мА – ауру бүкіл қолды алып кетеді де иықастында бұлшықеттер
жиырылады;
10....15 мА – қолдын бұлшық еттері тартылуы қатты болып онын адам
бақылай алмай және де ток өткізгішінен босай алмайды(шектеулі
жібермеуші ток);
20...25 мА – өкпе мен жүрек жұмысы бұзылады, және де осындай ток
ұзақ уақыт әсер еткен кезде жүрек тоқтап тыныс бұзылуы мүмкін;
100 мА дан көп – адам арқылы өтетін ток жүрек фибрилляциясын
тудырады- тартылушы жүректік ритмикалық емес тартылуы; жүрек
қанды айдайтын сорғы сияқты жұмыс жасамайды:
5 А көп фибриляция кезенін өтіп жүректін тоқтауына әкеледі.

9.

Ток күші адамға жабысқан кернеуден байланысты болады.
Кернеу көп болып кедергі аз болған сайын ток күші
артық болады.
Адам денесі бойынша токтын жүру жолы.
Ен қауіпті жолдары болып адамға манызды органдар
арқылы жүру арқылы болады(жүрек, өкпе, бас миы) басқол, қол – аяқ, қол-қол, қол-аяқ.
Ток жиілігі. Ен қауіпті өндірістік ток -50 Гц. Тұрақты ток
және үлкен жиілікті ток аз жиілікті аз қауіпті болып онын
шектеулі мәні онын мәні болады.
500 В кернеуге дейін кезінде айнымалы ток қауіпті болады.
Тұрақты токтын адам денесіне әсері ток күші 4-5 есе аз
болып келеді.
500 В артық ток кезінде тұрақты ток қауіпті болып
саналады.

10.

Электр тогынын әсер ету уақыты. Токтын әсер ету уақыты артуымен
өлім қауіпі артады. Токтын әсер етуінін ен қауіпті ұзындығы 1 с және
одан көп болады.
Электр тогымен зақымдалу қауіптілігі әр түрлі факторларға байланысты
болып әр түрлі жағдайларға байланысты болады. Адамдардын 12 В
токтан өлімі мен 1000 В және де одан көп кернеулер әсер еткенде тірі
қалған жағдайлар кездеседі. Бұл жүйке жүйесі жағдайынан, адамнын
физикалық жағдайларына байланысты болады. Әйелдер үшін, мысалы,
шектеулі мәні еркектерге қарағанда 1,5 есе аз болады.
Токпен жарақат ету ауырлығы адам денесі кедергісі әсер етеді, ол үлкен
шектерде өзгереді. Ен үлкен кедергі мен терінін беткі қабаты болып келеді
0,2 мм қалындықта өлген терілерден тұрады. Адамнын толық жлектрлік
кедергісі құрғақ,таза жарақаттанбаған тері кезінде 15...20 В кезінде
3.....1000 кОм аралығында және көп болады. Сондықтан да жұмсақ, жұқа
және терлегіш адамдар және терісінде жарақаттары бар адамдар электр
тогына әлсіз болып келеді.
Әр түрлі электрқауіпсіздікті және электр жарақатарын зерттеу
мақсатымен жүргізілген есептеулерде адам денесі кедергісі 1 кОм ға тен
деп алынады.

11.

Изоляциянын электрлік кедергісі ток өткізгіштері және олар, ереже
бойынша, 100 кОм және көп болады.
Электрлік кедергі және еден негізі материалдан байланысты болады,
олардан аяқ киімнін табаны жасалынады, олардын жағдайы- құрғақ
немесе ылғал болады. Мысалы, Теріден жасалған құрғақ аяқ киім 100
кОм кедергісі болады, ал ылғал -0,5кОм; резинадан – сәйкесінше 500
және 1,5 кОм құрайды. Құрғақ асфальттік еден 2000 кОм, ылғалды – 0,8
кОм; бетонды – сәйкесінше 2000 және 0,1 кОм; жер 30 және 0,3 кОм;
керамикалық тақта- 25 және 0,3 кОм. Көрініп тұрғандай ылғалдық кезінде
аяқ киім электр тығыздығы артады.
Жанасу кернеуі адам денесінін екі нүктесі арқылы электрлік
потенциалдар айырмашылығы, онын ток өткізгіш бөліктеріне
байланысты кернеу астында болады.
Қадам кернеуі электр тогынын негізінде немесе жерде таралуына
байланысты болады. Егер де адам аяғы токтын ағу жағынан әр түрлі
аралықта болады, олар әр түрлі кернеулерде болады. Нәтижесінде, кернеу
қадамы пайда болады, кернеулер қадамы пайда болады.

12.

ЭЛЕКТР ТОГЫМЕН ЗАҚЫМДАЛУ ҚАУІПТІЛІГІ ҚАРАЙ
ҚҰРЫЛЫСТАРДЫН КЛАССИФИКАЦИЯСЫ
Қауіпті және зиянды өндірістік факторлар қатарына (ГОСТ 12.0.003-74)
электр тізбегіндегі кернеудін артуын ол адам денесі арқылы өтіп, онын
тұйықталуы электрлік және магнит өрісін арттырады. Қауіпсіздік жағына
байланысты
адамдардын
электр
тогымен
жарақаттануы
электрқондырғыларды құрылысы ережелерімен анықталып келесідей
сипатамалар бойынша ерекшелінеді:
Ылғалдылық, ауанын салыстырмалы ылғалдылығы 75% дан көп
болғанда(ондай құрылыстарды ылғалды дейді); немесе ток өткізуші
шандар (көмір, металл):
Үлкен температура(ондай бөлмелерді ыстық дейді), онда ауа
температурасы ұзақ уақыт(бір тәулңктен көп) 35 0С дан асып тұрады;
Токөткізгіш едендер (металл, жер, темір бетонды, кірпішті және
т.б.);
Болған қосылыстарға бір уақытта технологиялық құрылғылар
немесе құрылыс металлконструкциясы қосылыстарымен анықталады.

13.

Аса қауіпті бөлмелер – 100 % ға жақын салыстырмалы ылғалдық
болуымен сипаталады, электр құрылғыларынын изоляциясын бұзады
немесе бір уақытта екі немесе одан да көп бұзушы эффектері болады.
Қауіпті аз бөлмелер оладын ішінде жоғарыда айтылған шарттар
болмайды. Электр тогымен жарақаттану барлық жерде болады, сондықтан
да оны қауіпсіз деп айтуға болмайды.
Сыртқы электр қондырғылар орналасқан аймақ. Қауіпсіздік денгейі
бойынша электрқондырғыларды қауіпті бөлмелер деп атайды.

14.

Электр тогынан жарақатандырудан қорғау әдістері
ГОСТ 12.1.009-79 ССБТ «Электрқауіпсіздік. Терминдер және
анықтаулар» электр тогынан қорғау әдістері ретінде қолданылады:
Ток өткізгіш бөліктерді изоляциялау (оларға диэлектрлік материалды
жағу – пластмасса, резина, лактар, бояулар, эмальдар жағу)
Екі еселенген изоляция- жұмыстық бұзылған шартында;
Ауа желілері, жердегі кабельдер;
Электрқұрылғыларды қоршау;
Бұғаттағыш құрылғылар, электрқұрылғыларда кернеудін артуына
автоматты әсер етеді.
Аз кернеу 42 В аз аса қауіпті жағдайларда жарықтандыру үшін:
Жұмыс орнын изоляциялау(еденді);
Электрқұрылғылар корпусын нөлсіздендіру немесе жерлендіру, олар
изоляция бұзылған кезде кернеу астында болуы мүмкін.
Электрлік потенциалдырдын тендестірілуі;
Электр қондырғыларды автоматты өшіру;
Құрылғы корпусында кернеу пайда болған кезде арнайы сигнализация
(дыбыс, жарық) орнату;
Қорғағыш жерлендіру.

15.

Қорғағыш жерлендіру деп жермен электр қондырғыларды арнайы
кернеу астында болып қалатын жерлерді қосу айтылады.
Нөлдендіру – кернеу астында болып қалуы мүмкін қондырғынын
металл емес бөліктерін қорғағыш өткізгішпен жалғау.
Нөлдендіруді кернеуі 1000 В дейінгі төрт өткізгішті жүйелерде
қолданылады. Нөлдік өткізгіштін жұмыс істеу принципі корпусқа 1
және нөлдік фаза арасында тұйықталған кезде жұмыстық өткізгішпен
үлкен ток пайда болып(қысқа тұйықталу тогы), қорғаныс пайда болып,
қондырғыны өшіреді.
Қорғағыш
ретінде
балқығыш
қорғағыштар
мен
немесе
электрқондырғы алдындағы қондырғы болады. Корпус 1 3 өткізгіш
арқылы жерленгендіктен қорғаныс пайда болғанға дейін жерлендіру
қасиеті пайда болады.
Нөлдеу кезінде 4 ші жұмыстық өткізгіштік қайта жерлендіру
қарастырылған, егер де онын жерлендіру нүктесі мен желі нейтралы
арасында болады. Бұл жағдайда КЗ қайта жерлендіру арқылы өтіп
нөлдендіру жүзеге асады.

16.

Қорғағыш өшіргіш құрылғысы (УЗО) – адамдын электр
тогымен зақымдану қауіптілігі туған кезде электр
қондырғысын автоматты өшіруін қамтамасыз ететін тез
әрекетті қорғаныш болып келеді. Қауіп жағдайында(фаза
корпуспен байланысқан кезде, электр кедергісінін белгілі
бір шекке азайған кезде) электр жүйесінін белгілі бір
параметрлері өзгереді. Егер де бақыланатын парамтер
керекті шектерден шығып кетсе, қорғағыш-өшіргіш
құрылғыға сигнал береді, құрылғы мен электр құрылғысын
токсыздандырады. УЗО бұзылған электрқондырғыны 0,2 с
ішінде өшіру керек.

17.

Электрқорғаушы құрылғылар изоляциялаушы(негізгі және қосымша),
шектегіш және қорғағыш деп бөлінеді.
Негізгі изоляциялаушы қорғағыш құрылғылар ұзақ уақыт бойы
электрқондырғылардын жұмыстық кернеуін ұстап тұратын изоляциясы
болады, сондықтан да, олармен кернеу асты болған жерге тигізуге болады.
Оларға жатады:
1000 В дейінгі электрқондырғыларда –диэлектрикалық қолғаптар,
изоляциялаушы
штангалар
және
электрөлшегіш
клештар,
изоляцияланған қолдары бар, слесарлы-монтажды құрылғылар жатады,
және де кернеу көрсеткіштері жатады;
1000 В жоғары электр қондырғыларында - изоляциялаушы штангалар,
изоляциялаушы
және
электрөлшегіш
клештар,
кернеулердін
көрсеткіщтері, 1000 В көп кернеуде жөндеу жұмысына арналған
қондырғылар.

18.

Қосымша изоляциялаушы құрылғылар электр қондырғысынын
жұмыстық кернеуін көтере алмайды. Олар өздері бірге қолданылатын
негізгі қорғағыш құралдар қорғағыш әсерін арттырады. Қосымша
құрылғылар жұмысшылар қорғанысын қамтамасыз ете алмайды.
Қосымша изоляциялаушы ұорғағыш құралдарға жатады:
• 1000 В дейінгі қондырғыларда – диэлектрлік галоштар мен кілемдер,
және де изоляциялаушы қоспалар;
• 1000В көп электрқондырғыларында диэлектрлік қолғаптар, етіктер
кілемдер жатады.
Негізгі қорғағыш құрылғыларға
изоляциялаушы штангаларды,
изоляциялаушы және электрөлшегіш клештар, кернеулер көрсеткіштері,
диэлектрлік қолғаптар,етіктер, диэлектрлік галоштар жатады.
Қосымша қорғау құрылғылары (қорғағыш белдіктер, қорғағыщ
арқандар, қорғағыш көзілдіріктер, қолғаптар) биіктіктен кездейсоқ
құлаудан, және де жарықтық, механикалық және электр тогынын
химиялық әсерінен қорғайды.

19.

ЭЕКТРОМАГНИТТІК ӨРІСТЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫН ӨНДІРІСТЕ КӨЗДЕРІ
Электромагнитті
өріс
–электромагнитті
толқындар
таралу
облысы.
Электромагниттік өріс сәулелену жиілігі гц немесе толқын ұзындығымен
сипаталады.
Электромагнитті өріс ауада жарық жылдамдығымен тарайды с=300 000 км/с.
Электростатикалық өріс
энергетикалық жағдайлар мен электротехникалық
жағдайларда жасалынады. Пайда болу көздеріне қарай олар электростатикалық
өрістер (қозғалыссыз зарябтар өрісі) немесе стационарлы электрлік өріс (тұрақты
ток электрлік өрісі).
Өндірісте ЭСП электрогазтазалауда, кендер мен материалдын электростатикалық
сепрациясы кезінде, лак бояуушы және полимерлі материалды электростатикалық
жағу кезінде қолданылады.
Статикалық электр тогы диэлектрлік материалдарды тасымалдау, дайындау және
жөнелткен кезде пайда болады. электростатикалық зарядтар және олар жасайтын
электростатикалық өрістер диэлектрлік сұйықтықтарда және кейбір шашырамалы
материалдар құбырлармен қозғалған кезде пайда болуы мүмкін.
Магниттік өрістер
электромагниттармен, солониодтармен, конденсаторлық
типтегі, құйылған және металл керамикалыө магниттармен және басқа
құрылғылармен жасалынады.

20.

ЭЛЕКТРОМАГНИТТІК ӨРІСТЕРДЕН ҚОРҒАУ
ӘДІСТЕРІ
Электромагнитті өрістерден қорғаудын негізгі әдістері
болып келесілер болып табылады:
Өрістін генерацялау қуатын азайту және оны
электромагнитті өрісті жұтқыштар арқылы азайту;
Шығару көзінен аралықты азайту;
Өрістін және сәулеленудін әсер ету аймағында болу
уақытын азайту;
Сәулеленуді экрандау;
СИЗ қолдану.