Internet

1. Slajd 1

Internet

2. Slajd 2

1961-1965
HISTORIA SIECI – pierwsze kroki
1961
L. Kleinrock z Massachusetts Institute of Technology przedstawia zarys teorii
przełączania pakietów. Instytucja RAND Corporation (Research and Development)
dostała zlecenie od Sił Powietrznych USA, zbudowania sieci komunikacji głosowej, która
przetrwa atak atomowy.
1962
J.C.R. Licklider z Massachusets Institute for Technology (MIT) opracowuje koncepcję
oplecenia ziemi globalną siecią telekomunikacyjną. Ponadto Paul Baran z RAND
Corporation utworzył model sieci oparty na wymianie danych w małych pakietach.
Powstały więc kolejne koncepcje będąca zalążkiem Internetu.
1965
T. Merril i L.G. Roberts za pomocą linii telefonicznej łączą między Massachusetts a
Kalifornią dwa komputery. Początkowo istniały tylko sieci izolowane. Każda z nich
wykorzystywała swój własny sposób komunikacji, stworzony przez firmę
administracyjną. Łączenie poszczególnych sieci było bardzo drogie albo wręcz
niemożliwe.

3. Slajd 3

Arpanet (ang. Advanced Research Projects Agency Network) - pierwsza sieć
rozległa oparta na rozproszonej architekturze i protokole TCP/IP. Jest bezpośrednim
przodkiem Internetu.
Arpanet powstał jako inicjatywa Departamentu Obrony USA (Pentagonu). W 1957 roku
po szoku wywołanym wysłaniem Sputnika w kosmos przez ZSRR powołano rządową
agencję której zadaniem było obserwowanie i wspieranie inicjatyw powstających na
uczelniach w USA, które miały szczególne znaczenie dla obronności USA.
Historia Internetu sięga już ponad ćwierć wieku wstecz. Zaczęła się ona 1 września
1969 roku, kiedy to na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles (UCLA), a wkrótce
potem w trzech następnych uniwersytetach, zainstalowano w ramach eksperymentu
finansowanego przez ARPA (Advanced Research Project Agency - agencję rządu
Amerykańskiego zajmującą się koordynowaniem badań naukowych na potrzeby wojska)
pierwsze węzły sieci ARPANET - bezpośredniego przodka dzisiejszego Inernetu.
Eksperyment miał zbadać możliwość zbudowania sieci komputerowej bez wyróżnionego
punktu centralnego, która mogła by funkcjonować nawet pomimo uszkodzenia pewnej
jej części. Wszystkie istniejące do tej pory sieci zarządzane były przez jeden główny
komputer, którego awaria pozbawiła by możliwości pracy całą sieć. Sieć taka nie
nadawała się do dowodzenia armią podczas wojny, gdyż taki główny węzeł sieci byłby
oczywiście pierwszym celem ataku przeciwnika. W ciągu następnych dwóch lat sieć była
rozbudowywana, a w pracach nad nią brała udział coraz większa liczba naukowców z
różnych ośrodków. Jednym z pierwszych zastosowań sieci było zdalne wykonywanie
obliczeń na komputerach dużej mocy znajdujących się w innych ośrodkach.

4. Slajd 4

1969-1990
HISTORIA SIECI – powstanie Internetu
Lata 60-te - Izolowane systemy komputerowe.
1969-1990 - ARPANET - Advanced Research Project Agency Network.
1971 - zdefiniowanie protokołu przesyłania plików - FTP, oraz logowania – TELNET, e-mail
1973 - zainicjowanie pierwszego europejskiego połączenia poprzez sieć pomiędzy Anglią a Norwegią.
1978 - UUCP - UNIX to UNIX copy.
1979 - USENET - Users Network - to ogólnoświatowy system grup dyskusyjnych
1980 - ARPANET obejmuje 400 serwerów na uniwersytetach, w rządzie i armii Stanów Zjednoczonych.
1981 - CSNET - Computer Science Network.
1981 - BITNET - Because It's Time Network - łącząca uczelnie w USA
1982 - Powstają emotikony ;-)
1983 - FidoNet, ARPAnet zostaje rozdzielony na dwie części: militarną - MILNET oraz cywilną - ARPAnet,
1983 - Internet (TCP/IP)
1984 - NSFNET - National Science Foundation Network. Na potrzeby Internetu opracowano
hierarchiczny system unikatowych nazw domenowych i protokołów DNS (Domain Name
System).
1987 - OSI - Open System Interconnection.
1988 - GOSIP - Government OSI Profile. Powstaje Internet Relay Chat (IRC).
1989 - liczba komputerów w Internecie przekracza 100 000, do Internetu dołącza Kanada, Finlandia
, Niemcy.
1990 - ARPANET kończy swoją działalność.

5. Slajd 5

1990-2007
1991:
• naukowcy z CERNu opracowali standard WWW (World Wide Web).
• Zniesiono zakaz używania Internetu do celów komercyjnych.
• wiosna – w Polsce powstaje NASK (Naukowa i Akademicka Sieć Komputerowa).
• 17 sierpnia 1991 r. Rafał Pietrak, fizyk z Uniwersytetu Warszawskiego, nawiązał łączność w
oparciu o protokół IP z Janem Sorensenem z Uniwersytetu w Kopenhadze.
• 20 grudnia - Polska zostaje przyłączona do Internetu.
• kwiecień - powstaje protokół Gopher
1992:
• TP S.A. uruchamia sieć pakietową POLPAK
1993:
• 11 czerwca 1993 decyzja Komitetu Badań Naukowych o budowie Miejskich Sieci
Komputerowych w jedenastu ośrodkach akademickich: w Warszawie, Krakowie, Poznaniu,
Wrocławiu, Toruniu, Gdańsku, Katowicach/Gliwicach, Łodzi, Szczecinie, Rzeszowie i Lublinie
oraz przyznaniu funduszy na budowę sieci szkieletowej NASK.
• powstaje pierwsza przeglądarka WWW umożliwiająca oglądanie graficznych stron - Mosaic.
• powstaje Tucows - jedna z większych składnic oprogramowania shareware, freeware i demo.
• powstaje pierwszy polski MUD - Studnia Dusz.

6. Slajd 6

1994:
• kwiecień - powstaje portal Yahoo!.
• w czerwcu powstaje pierwszy w Polsce komercyjny BBS - Maloka BBS.
• Premiera przeglądarki Netscape Navigator.
1995:
• Powstaje pierwszy polski portal: Wirtualna Polska,
• 23 sierpnia 1995 prezentacja nowej przeglądarki internetowej na bazie kodu Mosaica Internet Explorer.
• Rusza wyszukiwarka stron AltaVista.
1996:
• TP S.A. uruchamia usługę anonimowego dostępu,
• firma Polbox od listopada oferuje pierwsze w Polsce darmowe konta e-mail, a następnie
WWW.
• Powstaje portal Onet.pl.
• Powstaje wyszukiwarka HotBot.
1997:
• oficjalna premiera PHP.

7. Slajd 7

1998:
• Powstaje Google.
1999:
• Powstają pierwsze polskie komunikatory: Gadu-Gadu i Tlen.pl.
• Powstaje portal Interia.pl oraz portal O2.
2001:
• Powstaje pierwszy międzynarodowy program głosowy Skype
• 15 stycznia - powstaje Wikipedia, 26 września - polska Wikipedia

8. Slajd 8

9. Slajd 9

10. Slajd 10

Użytkownicy internetu IV.2006
szacunki: 0.6 – 1 miliardów osób

11. Slajd 11

USŁUGI INTERNETU
Dostawca usługi Internetu (ISP – po angielsku Internet Service Provider), czasem skrótowo
tylko provider (wym. prowajder), często oprócz łącza do Internetu oferuje następujące usługi
dodane:
• hosting stron internetowych WWW lub serwerów internetowych FTP;
• pocztę elektroniczną (e-mail) na swoim portalu lub serwerze.
Jeżeli ISP je oferuje, to ich koszt może być wliczony w koszt usługi podstawowej.
Samo korzystanie z Internetu nie wymaga wykupienia żadnych innych dodatkowych usług od
ISP. Obojętnie czy w domu czy w kafejce internetowej można bez dodatkowych opłat:
• przeglądać strony internetowe – WWW;
• transferować pliki – FTP, P2P;
• korzystać z darmowych skrzynek poczty elektronicznej;
• dyskutować w grupach dyskusyjnych Usenetu.

12. Slajd 12

Oprócz wyżej wymienionych, Internet umożliwia dostęp do szerokiej gamy usług takich jak m.in.:
• dyskusje internetowe (grupy dyskusyjne, e-mailowe listy dyskusyjnych, fora
dyskusyjne)
• rozmowy tekstowe w czasie rzeczywistym (IRC)
• komunikatory internetowe (Gadu-Gadu, ICQ, Jabber, Skype, Tlen)
• telefonia internetowa (VoIP - ang. Voice over Internet Protocol)
• radio internetowe
• telewizja internetowa
• telekonferencje
• faksowanie
• sklepy internetowe
• aukcje internetowe
• giełda internetowa
• bankowość elektroniczna
• gry online

13. Slajd 13

Internet (z angielskiego, dosł. międzysieć) - globalna ogólnoświatowa sieć komputerowa
logicznie połączona w jednorodną sieć adresową opartą na protokole IP (Internet Protocol),
do komunikacji używająca TCP/IP (ang. Transmission Control Protocol/Internet Protocol),
dostarcza lub wykorzystuje usługi wyższego poziomu oparte na telekomunikacji i związanej z nią
infrastrukturze.
Połączenie komputera z Internetem
Przyłączenie komputera do Internetu możliwe jest z wykorzystaniem wielu technologii, które
pozwalają urządzeniu komunikować się z pobliską bramką posiadającą stałe połączenie z innymi
systemami w Internecie. Typowe rozwiązania wykorzystują linie telefoniczne (modemy, cyfrowe linie
ISDN, modemy ADSL), inne technologie przewodowe (transmisja przez sieci energetyczne,
telewizję kablową) oraz bezprzewodowe (GPRS, łącza satelitarne, Wi-Fi).
Aby pracować w Internecie, komputer musi być w stanie komunikować się z innymi systemami
przez protokoły z rodziny TCP/IP, a także posiadać oprogramowanie klienckie pozwalające na
praktyczne wykorzystanie usług oferowanych przez innych użytkowników.

14. Slajd 14

ICANN
The Internet Corporation for Assigned Names and Numbers (ICANN) jest powołaną przez rząd USA
organizacją koordynującą przyznawanie unikalnych adresów IP i wysokopoziomowych nazw DNS
w Internecie, na Ujednolicony system nazywania, pozwalający na prawidłowe kierowanie ruchem w
skali globalnej, jest konieczny do poprawnego działania Internetu. Siedziba główna ICANN znajduje
się w Marina del Rey w Kalifornii, a organizacja jest nadzorowana przez międzynarodowy zarząd,
którego członkowie wybierani są przez techniczne, biznesowe, akademickie i niekomercyjne kręgi
użytkowników sieci. Ponieważ Internet jest siecią wielu dobrowolnie połączonych węzłów, nie ma
jako takiego centrum zarządzania, a rola ICANN jest po prostu umowną konwencją, która nie musi
być przestrzegana przez użytkowników.
Internet a WWW - terminologia
Internet i World Wide Web nie są synonimami. Internet to sieć komputerowa – wiele połączonych
ze sobą komputerów. WWW jest jednym z dóbr dostępnych przy pomocy Internetu. Innymi bardzo
popularnymi są poczta elektroniczna i wymiana plików w sieciach P2P. WWW jest zbiorem
dokumentów i innych zasobów połączonych hiperłączami i URL-ami.
Ścisłe podanie różnicy między tymi pojęciami odwołuje się do protokołów internetowych. Protokoły
komunikacyjne są podzielone na warstwy. Każda warstwa zapewnia funkcjonalność wymaganą
przez wyższą warstwę. Internet to sieci komputerowe komunikujących się za pomocą IP (ang.
Internet Protocol) i TCP (ang. Transmission Control Protocol). Inne protokoły, takie jak HTTP (ang.
Hypertext Transfer Protocol), który jest wykorzystywany przez WWW, działają na wierzchu warstwy
komunikacyjnej (IP) i kontroli transmisji (TCP). HTTP jest protokołem warstwy aplikacji.

15. Slajd 15

Wyszukiwanie i ściąganie danych z internetu
1. Systemy indeksujące
2. P2P Peer-to-peer
3. FTP
4. Torrent
BitTorrent – protokół wymiany i dystrybucji plików przez Internet, którego celem
jest odciążenie łączy serwera udostępniającego pliki. Jego największą zaletą w
porównaniu do protokołu HTTP jest podział pasma pomiędzy osoby, które w
tym samym czasie pobierają dany plik. Oznacza to, że użytkownik w czasie
pobierania wysyła fragmenty pliku innym użytkownikom.

16. Slajd 16

Web 2.0
Web 2.0 - określenie serwisów internetowych, powstałych po 2001
roku, w których działaniu podstawową rolę odgrywa treść generowana
przez użytkowników danego serwisu. Ten termin został
spopularyzowany dzięki firmie O'Reilly Media, która w 2004 roku
zorganizowała szereg konferencji poświęconych temu nowemu
trendowi internetowemu.
Wbrew numeracji wersji oprogramowania, Web 2.0 nie jest nową World
Wide Web ani Internetem, ale ulepszeniem, innym sposobem na
wykorzystanie jego dotychczasowych zasobów. Uważa się, że serwisy
Web 2.0 zmieniają paradygmat interakcji między właścicielami serwisu i
jego użytkownikami, oddając tworzenie większości treści w ręce
użytkowników. Strony Web 2.0 mają tendencję do korzystania z nowych
technik takich jak XHTML, SOAP, AJAX, XUL, RDF, dużo częstsze
wykorzystywanie kanałów RSS i Atom oraz bardzo szerokie
rozpropagowanie Webservices.

17. Slajd 17

Cechy Web 2.0
Techniczne
• wykorzystanie mechanizmu wiki, blogów
• udostępnianie interfejsów XML, które umożliwiają innym stronom i programom korzystanie z danych Web
2.0 (przede wszystkim przez RSS i Atom)
• używanie nowych technologii, jak np. AJAX czy Ruby on Rails
Społeczne
• generowanie treści przez użytkowników,
• użycie folksonomii
• tworzenie się wokół serwisów rozbudowanych społeczności
• wykorzystanie kolektywnej inteligencji
• wykorzystanie otwartych licencji, jak Creative Commons czy GNU GFDL
Wygląd
• pastelowe barwy
• gradienty
• zaokrąglenia
• duże czcionki
• efekt "mokrej podłogi"

18. Slajd 18

Sceptycy uważają, że wiele rozwiązań, które uznaje się za elementy tego systemu, pojawiło się
znacznie wcześniej niż zaczęto myśleć o rewolucji (mechanizm Wiki powstał w 1996 roku, kanały
RSS w 2000 itd.).
Zgodnie z tym tokiem myślenia, Web 2.0 nie prezentuje nowego spojrzenia na sieć, a jedynie
kontynuuje rozpoczęte w przeszłości procesy. Paul Boutin, konfrontując kilka autonomicznych
definicji próbuje udowodnić, że w istocie nowe określenie dla starej sieci było potrzebne
„internetowym przedsiębiorcom, którzy spóźnili się na boom związany z rozwojem Web 1.0”.
Russel Shaw podtrzymuje to stanowisko, wprost nazywając Web 2.0 "chwytem marketingowym ”.

19. Slajd 19

Przedstawiciele Web 2.0 .PL
Wiadomości24.pl – polski społecznościowy serwis informacyjny założony 14 czerwca
2006. Pisanie informacji opiera się w głównej mierze na dziennikarstwie obywatelskim
osób zarejestrowanych oraz informacjach z agencji prasowej Polskapresse.
Grono.net – polska strona internetowa gromadząca osoby należące do zamkniętej
społeczności znajomych.
Do Grona można dołączyć tylko przez zaproszenie od znajomego (użytkownika
zagraniczne z polskimi wersjami językowymi
Grono.net). Z poziomu strony głównej jest możliwe wyszukanie tzw. profilu publicznego
któregoś z "Gronowiczów" i wysłanie mu prośby o zaproszenie do Grona.
• Wikipedia
Liczba użytkowników we wrześniu 2006 roku przekraczała 900 tys. Witryna pozwala na
udostępnienie swoich danych (w zakresie określanym przez użytkownika).
• YouTube
i ze świata:
• Flickr - serwis internetowy stworzony do gromadzenia i udostępniania zdjęć
cyfrowych online
• Jamendo - muzyczny serwis internetowy publikujący muzykę na licencjach Creative
Commons/Free Art Licence.
• MySpace (ang. "moja przestrzeń") – nr. 6 w TOP 500
Serwis ten umożliwia przede wszystkim komunikację pomiędzy internautami i
nawiązywanie drogą elektroniczną znajomości.

20. Slajd 20

Adres IP (Internet Protocol address) to unikatowy numer
przyporządkowany urządzeniom sieci komputerowych, protokół IP. Adresy IP są
wykorzystywane w Internecie oraz sieciach lokalnych. Adres IP zapisywany jest
w postaci czterech oktetów w postaci dziesiętnej oddzielonych od siebie
kropkami, np. adres IP:
150.254.66.81
Adresowanie IPv4
W IPv4, czyli obecnym standardzie adresowania internetu, adres
IP to liczba 32-bitowa (od 0 do 4 294 967 295).

21. Slajd 21

Liczby w adresie IP nazywają się oktetami, ponieważ w postaci binarnej mają
one osiem bitów. Te osiem bitów daje w sumie 256 kombinacji, więc każdy oktet
przedstawia liczbę od 0 do 255.
Najpopularniejszy sposób zapisu adresów IP, to przedstawianie ich jako 4
dziesiętnych liczb od 0 do 255 oddzielonych kropkami. W rzeczywistości
komputery traktują adres Wikipedii jako liczbę 32-bitową: 3482223596
Taki zapis jest mało czytelny, wobec czego stosuje się podział adresu IP na
cztery oktety. Adres Wikipedii zapisujemy binarnie:
11001111 10001110 10000011 11101100
po czym każdą grupę 8-bitów przekształcamy do postaci dziesiętnej:
207
142
131
236
Przykładowe adresy trzech komputerów w danej podsieci:
Komputer 1: 192.168.1.1
Komputer 2: 192.168.1.2
Komputer 3: 192.168.1.3

22. Slajd 22

Ogólne zasady adresowania IP
• Podczas nadawania adresów IP należy przestrzegać następujących reguł:
• Wszystkie stacje w jednym fizycznym segmencie sieci powinny mieć ten sam
identyfikator sieci
• Część adresu IP określająca pojedynczą stację musi być odmienna dla każdej
stacji w segmencie sieci
• Identyfikatorem sieci nie może być 127 - wartość ta jest zarezerwowana do
celów diagnostycznych
• Identyfikator stacji nie może składać się z samych jedynek - jest to adres
rozgłaszania dla sieci lokalnej
• Identyfikator sieci nie może składać się z samych zer - jest to oznaczenie sieci
lokalnej
• Identyfikator stacji również nie może składać się z samych zer - jest to
oznaczenie sieci wskazanej przez pozostałą część adresu i nie może zostać
przypisane pojedynczej stacji

23. Slajd 23

Adresy w sieci lokalnej
Trzy następujące pule adresów IP zostały zarezerwowane do użytku w sieciach
lokalnych, oddzielonych serwerami proxy lub zaporami firewall:
od 10.0.0.0 do 10.255.255.255
od 172.16.0.0 do 172.31.255.255
od 192.168.0.0 do 192.168.255.255
Celem ich utworzenia było zapewnienie sieciom nie przyłączonym do Internetu
puli adresów niewchodzących w konflikt z żadnymi adresami będącymi w
użyciu w Internecie.
Sieciom korzystającym z tych pul nie zagraża, w razie późniejszego
przyłączenia do Internetu, przypadkowy konflikt z inną siecią obecną w
Internecie.

24. Slajd 24

Klasy adresów IP
A
0
Sieć
.
Stacja .
Stacja .
Stacja
B
10
Sieć
.
Sieć
.
Stacja .
Stacja
C
110
Sieć
.
Sieć
.
Sieć
Stacja
D
1110
Adres multiemisji
E
11110 Zarezerwowany do użycia w przyszłość
.

25. Slajd 25

Znaczenie masek podsieci
Maska podsieci (ang. SNM - subnet mask) jest wykorzystywana do określania,
ile bitów adresu IP wskazuje sieć, a ile stację w tej sieci. Dla adresów klas A, B i
C wykorzystywane są maski domyślne:
klasa A - 255.0.0.0
klasa B - 255.255.0.0
klasa C - 255.255.255.0
Maska podsieci klasy A wskazuje, że sieciowa część adresu to pierwsze 8
bitów. Pozostałe 24 bity określają stację w tej sieci. Jeżeli adresem stacji jest
11.25.65.32, to wykorzystanie maski domyślnej określa adres sieci jako
11.0.0.0. Częścią adresu wskazującą stację jest 25.65.32.

26. Slajd 26

27. Slajd 27

DNS - nazwy zamiast liczb
Wszystkie komputery w sieci TCP/IP identyfikowane są za pomocą
jednoznacznego adresu IP. Jego postać liczbowa o długości 32 bitów jest
skomplikowana i łatwo o błąd podczas wpisywania. Z tego powodu już w roku
1984 utworzono system nazw domen Domain Name System (DNS). To
właśnie dzięki niemu można połączyć się z hostem, używając przynależnej
nazwy domeny.
DNS to rozproszona baza danych, której głównymi komponentami są serwery
nazw. Zarządzają informacjami o odwzorowaniu, co polega na wzajemnym
przyporządkowaniu adresów IP i nazw komputerów.
Gdy jeszcze nie było Internetu obecnej postaci, a ARPAnet łączył kilkaset
komputerów, wszystkie informacje o hostach mieściły się w jednym pliku. Plik
ten musiał się znajdować w każdym komputerze podłączonym do sieci
ARPAnet; zawierał wszystkie informacje związane z odwzorowaniem. System
nazw domen usunął podstawowe wady tablic nazw opartych na plikach:
• DNS daje się łatwo rozszerzać,
• ma postać rozproszonej bazy danych i gwarantuje, że informacje o nowych
komputerach i zmianach w razie potrzeby dotrą do wszystkich użytkowników
Internetu.

28. Slajd 28

29. Slajd 29

URL (ang. Uniform Resource Locator) oznacza ujednolicony
format adresowania zasobów (informacji, danych, usług),
stosowany w Internecie i w sieciach lokalnych.
protokół://adres_serwera:port/ścieżka_dostępu
http://www.wikipedia.com/wiki/URL/plik.txt
http
www.wikipedia.com
wiki/URL
– protokół dostępu do zasobu
– adres serwera
– ścieżka dostępu do zasobu
ftp://ftp.onet.pl/PUB
http://150.254.66.81/
http://150.254.190.62:9080/
nazwa_użytkownika@adres_serwera
[email protected]

30. Slajd 30

Każda przesyłana Internetem informacja przechodzi (w postaci opisanych
powyżej pakietów) przez wiele komputerów, zwykle kilka lub kilkanaście. Trasa
nie jest ustalana ,,na sztywno'', lecz zestawiana dynamicznie przez kolejne
komputery w zależności od dostępnych w danej chwili połączeń. Poniższe listy
to wynik działania komendy traceroute, podającej listę komputerów
pośredniczących w połączeniu o określonym celu. Startujemy z komputera w
Warszawie; lista opisuje drogę do USA (docelowy komputer to cnn.com):
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
bbone-R-wman (193.0.80.10) 3.692 ms 1.688 ms 1.529 ms
ext-gate-ciuw.net.uw.edu.pl (193.0.112.12) 2.579 ms 1.891 ms 2.378 ms
148.81.253.5 (148.81.253.5) 15.175 ms 12.006 ms 13.968 ms
poznan-gw-a50014.poznan.pol34.pl (150.254.213.113) 16.077 ms 15.898 ms 15.518 ms
poznan.ny.dante.net (212.1.200.61) 280.920 ms 290.803 ms 299.990 ms
500.POS2-2.GW9.NYC4.ALTER.NET (157.130.19.21) 288.728 ms * *
110.ATM2-0.XR2.NYC4.ALTER.NET (152.63.21.206) 310.588 ms 308.174 ms *
188.ATM3-0.TR2.NYC1.ALTER.NET (146.188.179.38) 280.698 ms * 285.223 ms
104.ATM7-0.TR2.ATL1.ALTER.NET (146.188.136.61) 325.033 ms 295.604 ms 292.410 ms
198.at-2-0-0.XR2.ATL5.ALTER.NET (152.63.80.233) 295.714 ms 330.891 ms 307.345 ms
194.ATM11-0-0.GW1.ATL3.ALTER.NET (146.188.233.61) 300.661 ms 305.095 ms *
cnn-gw.customer.ALTER.NET (157.130.68.182) 322.275 ms !X 300.921 ms !X *

31. Slajd 31

PROTOKOŁY
BEZ PANIKI !
Warstwa aplikacji
ADSP (AppleTalk) • APPC • AFP (AppleTalk) • DAP • DLC • DNS53 • ed2k • FTAM • FTP 20,21
Gopher • HTTP80 • HTTPS443 • IMAP143 • IRC 194,529 • Named Pipes • NCP524 • NetBIOS 137,138,139
NWLink • NBT • NNTP119 • NTP123 • PAP • POP3110 • RPC • RTSP • SNMP 161,162 • SMTP25 • SMB
• SSL/TLS • SSH22 • TDI • Telnet23 • X.400 • X.500 • XDR • ZIP (AppleTalk)
(Cyfry w indeksie oznaczają numery portu)
Warstwa transportowa
ATP (AppleTalk) • NBP (AppleTalk) • NetBEUI • RTP • RTMP (AppleTalk) • SPX • TCP • UDP
SCTP
Warstwa sieciowa
IP • ICMP • IPsec • NAT • IPX • NWLink • NetBEUI • DDP (AppleTalk)
Warstwa dostępu do sieci
ARP • 10BASE-T • 802.11 WiFi • ADSL • Ethernet • EtherTalk • Fibre Channel • ISDN
LocalTalk (AppleTalk) • NDIS • ODI • PPP • RS-232
SLIP • Token Ring • TokenTalk (AppleTalk) • V.90

32. Slajd 32

Telnet to standard protokołu komunikacyjnego używanego w sieciach
komputerowych do obsługi odległego terminala w architekturze klient-serwer.
Telnet jest usługą (programem) pozwalającą na zdalne połączenie się
komputera (terminala) z oddalonym od niego komputerem (serwerem) przy
użyciu sieci, wykorzystując do tego celu protokół TCP-IP oraz standardowo
przypisany port 23. Umożliwia on zatem ustanowienie użytkownikowi zdalnej
sesji na serwerze tak jak gdyby siedział tuż przed nim.
Protokół obsługuje tylko terminale alfanumeryczne, co oznacza, że nie
obsługuje myszy ani innych urządzeń wskazujących. Nie obsługuje także
graficznych interfejsów użytkownika. Wszystkie polecenia muszą być
wprowadzane w trybie znakowym w wierszu poleceń. Polecenia wydawane za
pomocą naszego komputera przysłane są poprzez sieć serwera, na którym
zainstalowane jest oprogramowanie serwera telnetu. W odpowiedzi serwer
odsyła nam komunikaty, które następnie wyświetlane są na naszym ekranie.

33. Slajd 33

SSH (ang. secure shell) to standard protokołów komunikacyjnych używanych
w sieciach komputerowych TCP-IP, w architekturze klient-serwer. W ścisłym znaczeniu
SSH to tylko następca protokołu telnet, służącego do terminalowego łączenia się ze
zdalnym komputerem. SSH różni się od telnetu tym, że transfer wszelkich danych jest
zaszyfrowany, oraz możliwe jest rozpoznawanie użytkownika na wiele różnych
sposobów. W szerszym znaczeniu SSH to wspólna nazwa dla całej rodziny protokołów,
nie tylko terminalowych, lecz także służących do przesyłania plików (SCP, SFTP),
zdalnej kontroli zasobów, tunelowania i wielu innych zastosowań. Wspólną cechą
wszystkich tych protokołów jest identyczna z ssh technika szyfrowania danych i
rozpoznawania użytkownika. Obecnie protokoły z rodziny SSH praktycznie wyparły
wszystkie inne "bezpieczne" protokoły takie jak np: Rlogin i RSH
Znane implementacje SSH to zamknięty ssh.com, oparty na licencji Open Source
OpenSSH oraz wersja protokołu stosowana w programie PuTTY.
VNC (ang. Virtual Network Computing) - system przekazywania obrazu z wirtualnego,
bądź fizycznego środowiska graficznego.
Prosty pakiet serwer+klient jest dostępny pod najpopularniejsze systemy operacyjne z
trybem graficznym, jak: Linux, Windows, BSD, MacOS, OS/2, Solaris, AmigaOS, SCO i
wiele innych. Klienty VNC są dostępne nawet dla urządzeń typu PDA i niektórych
telefonów komórkowych.

34. Slajd 34

FTP (ang. File Transfer Protocol) - protokół typu klient-serwer, który
umożliwia przesyłanie plików z i na serwer poprzez sieć TCP/IP.
Serwer FTP, zależnie od konfiguracji, może pozwalać na dostęp do jego
zawartości bez podawania hasła. Zamiast niego powinno się podawać adres email (wg netykiety). Często jednak nie jest to przestrzegane własnie ze względu
na anonimowy charakter usługi. Większość serwerów FTP loguje jednak każde
połączenie i IP klienta.
SFTP (ang. SSH File Transfer Protocol) – protokół pozbawiony wad, które
posiada zwykły FTP. Przesyłając plik dzięki protokołowi FTP uzyskujemy dobre
przepływności, ale nie zyskujemy bezpieczeństwa, nasze hasła nie są
szyfrowane.
Secure copy (ang. bezpieczne kopiowanie) lub SCP oznacza bezpieczny
transfer plików pomiędzy lokalnym a zdalnym lub między zdalnymi
komputerami, używając protokołu Secure Shell (SSH). Skrót SCP odnosi się do
dwóch powiązanych ze sobą rzeczy: protokół SCP oraz polecenie scp.
Programy pod windows: WinScp, TotalCommander, Wiersz poleceń - FTP

35. Slajd 35

HTTP http://www....
HTTP (ang. Hypertext Transfer Protocol - protokół przesyłania dokumentów
hypertekstowych) to protokół sieci WWW (ang. World Wide Web). Obecną definicję
HTTP stanowi RFC 2616. Za pomocą protokołu HTTP przesyła się żądania
udostępnienia dokumentów WWW i informacje o kliknięciu odnośnika oraz informacje z
formularzy. Zadaniem stron WWW jest publikowanie informacji - natomiast protokół
HTTP właśnie to umożliwia.
Protokół HTTP jest tak użyteczny, ponieważ udostępnia znormalizowany sposób
komunikowania się komputerów ze sobą. Określa on formę żądań klienta dotyczących
danych oraz formę odpowiedzi serwera na te żądania. Jest zaliczany do protokołów
bezstanowych (ang. stateless) z racji tego, że nie zachowuje żadnych informacji o
poprzednich transakcjach z klientem (po zakończeniu transakcji wszystko "przepada").
Pozwala to znacznie zmniejszyć obciążenie serwera, jednak jest kłopotliwe w sytuacji,
gdy np. trzeba zapamiętać konkretny stan dla użytkownika, który wcześniej łączył się już
z serwerem. Najczęstszym rozwiązaniem tego problemu jest wprowadzenie
mechanizmu cookies. Inne podejścia to m.in. sesje po stronie serwera, ukryte parametry
(gdy aktualna strona zawiera formularz) oraz parametry umieszczone w URL-u.
HTTP standardowo korzysta z portu nr 80 (TCP).

36. Slajd 36

HTTPS (ang. HyperText Transfer Protocol Secure) to szyfrowana
wersja protokołu HTTP. Zamiast używać w komunikacji klient-serwer
niezaszyfrowanego tekstu, szyfruje go za pomocą technologii SSL. Zapobiega
to przechwytywaniu i zmienianiu przesyłanych danych.
HTTPS działa domyślnie na porcie nr 443 w protokole TCP.
Wywołania tego protokołu zaczynają się od https:, a zwykłego połączenia HTTP
od http:. Protokół HTTP jest warstwę wyżej (na transporcie SSL), najpierw
następuje więc wymiana kluczy SSL, a dopiero później żądanie HTTP.
Powoduje to, że jeden adres IP może serwować tylko jedną domenę lub też
tylko subdomeny danej domeny (zależnie od certyfikatu).
TLS (ang. Transport Layer Security) – przyjęte jako standard w Internecie
rozwinięcie protokołu SSL (ang. Secure Socket Layer), w swojej pierwotnej
wersji zaprojektowanego przez firmę Netscape Communications Corporation.
TLS ma na celu zapewnienie poufności i integralności transmisji danych oraz
zapewnienie uwierzytelnienia, opiera się na szyfrach asymetrycznych oraz
certyfikatach standardu X.509.
Zaletą protokołu jest fakt, że działa on na warstwie TCP, więc można go łatwo
zastosować do zabezpieczenia protokołów warstwy aplikacyjnej (np.: telnet,
HTTP, gopher, POP3, IMAP, NNTP).

37. Slajd 37

<!DOCTYPE html PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 4.01//EN"
"http://www.w3.org/TR/html4/strict.dtd">
HTML
(ang. Hyper Text Markup Language, pl. hipertekstowy język znaczników), to
<html lang="pl">
język składający się ze znaczników (ang. tags) oraz reguł ich poprawnego stosowania
(gramatyki,
syntaktyki), stosowany do pisania stron WWW.
<head>
<meta http-equiv="Content-Type" content="text/html; charset=UTF-8">
Wraz z rozwojem sieci WWW, a zwłaszcza jej upowszechnianiem, pojawiła się potrzeba
<title>Tytuł strony</title>
dołączania
do tekstów tabel, grafiki i plików multimedialnych, w wyniku czego zaczęły
</head>
powstawać kolejne wersje HTML-u. Wersje te były rozwijane przez firmy produkujące
przeglądarki stron WWW, bez wzajemnych konsultacji, co doprowadziło do częściowej
niekompatybilności
wersji HTML-u zaimplementowanych w przeglądarkach różnych
<body>
producentów.
<h1>Nagłówek pierwszego poziomu</h1>
<p>
Próbą odpowiedzi na tę sytuację było stworzenie W3C czyli World Wide Web
Akapit (z ang. paragraph)<br>
Consortium,
organizacji która zajmuje się ustanawianiem wspólnych standardów HTMLjeszcze
trochę
tekstu związanych
w następnymzwierszu<br>
u, a itakże
innych
zagadnień
pisaniem stron WWW. Jego pierwsza wersja
<a href="http://pl.wikipedia.org">
została
opracowana przez Tima Berners-Lee w 1989 roku, który w tym czasie był
konsultantem
oprogramowania pracującym dla CERN.
a to link do
do spraw
Wikipedii.</a>
</p>
</body>
</html>

38. Slajd 38

JavaScript
JavaScript jest nowym językiem skryptowym dla dokumentów
internetowych. Skrypty napisane za pomocą JavaScript mogą być
<html>
umieszczane bezpośrednio na stronach HTML. Język daje
<head>
obszerne możliwości wzbogacania stron w interesujące elementy.
Na
przykład
można zdefiniować reakcję na zainicjowane przez
<script
language="JavaScript">
czytelnika pushbutton()
działania. Niektóre
efekty jeszcze niedawno
były
function
{ alert("Hello!");
}
</script>
możliwe jedynie przy użyciu CGI, teraz również w JavaScript.
</head>
<html>
<body>
<head> My first JavaScript! </head>
<form> <input type="button" name="Button1"
<body> <br> To jest normalny dokument HTML. <br>
value="Naciśnij mnie" onclick="pushbutton()">
<script language="LiveScript">
</form>
document.write("To jest JavaScript!")
</body>
</script>
<br> I znowu dokument HTML.
</html>
</body>
</html>

39. Slajd 39

CGI (ang. Common Gateway Interface) to znormalizowany interfejs, umożliwiający komunikację
pomiędzy oprogramowaniem serwera WWW a innymi programami znajdującymi się na serwerze.
Zazwyczaj program serwera WWW wysyła do przeglądarki statyczne dokumenty HTML. Za
pomocą programów CGI można dynamicznie (na żądanie klienta) generować dokumenty HTML
uzupełniając je np. treścią pobieraną z bazy danych.
Kaskadowe arkusze stylów (ang. Cascading Style Sheets, CSS) to język służący do opisu
sposobu renderowania stron WWW. CSS został opracowany przez organizację W3C w 1996 r.
Arkusz stylów CSS to lista dyrektyw (tzw. reguł) ustalających w jaki sposób ma zostać renderowana
przez przeglądarkę internetową zawartość wybranego elementu (lub elementów) (X)HTML lub
XML.
XML (ang. Extensible Markup Language) to uniwersalny język formalny przeznaczony do
reprezentowania różnych danych w ustrukturalizowany sposób. XML jest niezależny od platformy,
co umożliwia łatwą wymianę dokumentów pomiędzy różnymi systemami i znacząco przyczyniło się
do popularności tego języka w dobie Internetu.
XHTML (ang. Extensible HyperText Markup Language, rozszerzalny hipertekstowy język
znaczników) jest to język służący do tworzenia stron WWW ogólnego przeznaczenia. XHTML jest
następcą języka HTML. Specyfikacje XHTML przygotowuje organizacja W3C.
PHP– refleksywny skryptowy język programowania zaprojektowany do generowania dynamicznych
stron internetowych. PHP najczęściej interpretuje skrypty po stronie serwera WWW, ale może być
również używany z poziomu wiersza poleceń oraz w aplikacjach pracujących w trybie graficznym
za pomocą biblioteki GTK+.

40. Slajd 40

World Wide Web Consortium, w skrócie W3C, to organizacja, która zajmuje się
ustanawianiem standardów pisania i przesyłu stron WWW. Została założona 1
października 1994 roku przez Tima Berners-Lee, twórcę WWW oraz autora pierwszej
przeglądarki internetowej i serwera WWW.
Najważniejsze zagadnienia, którymi zajmowała się lub zajmuje W3C
• HTML/XHTML/XForms - podstawowy język znaczników, stosowany do pisania stron WWW,
• CSS - kaskadowe arkusze stylów,
• DOM - Document Object Model - ustanowienie jednolitego systemu, w jaki sposób przeglądarki
zarządzają wyświetlaniem i indeksowaniem elementów stron WWW,
• XML - język znaczników, na podstawie którego tworzone są aplikacje XML,
• HTTP - protokół przesyłania stron WWW,
• SVG - Scalable Vector Graphics - ogólny format grafiki wektorowej, która ma zastąpić technologię
Flash,
• SMIL/TimeText - Synchronized Multimedia Integration Language - język, przy pomocy którego
(wewnątrz XML) będzie można swobodnie manipulować plikami multimedialnymi i tekstem,
• XSL/XSLT/XPath/XPointer - style, transformacje i inne techniki z tym związane,
• WAI - dostępność stron WWW,
• i wiele, wiele innych.

41. Slajd 41

Mimo nowych możliwości jakie dają komunikatory, e-mail ciągle zyskuje na
popularności i znaczeniu. Z badań rynku przeprowadzonych przez IDC wynika,
że w roku 2005 można się spodziewać 36 miliardów e-maili dziennie! W roku
2000 w użyciu było około 505 milionów skrzynek poczty elektronicznej, w roku
2005 tą formą komunikacji ma się już posługiwać ok. 1,2 mld użytkowników.
Wszystko zaczęło się w roku 1971 w sposób, który trudno byłoby nazwać
spektakularnym. Technik w BBN, Ray Tomlinson, przesłał e-mail między
dwoma komputerami, które były połączone w sieci ARPAnet. Poszukując
rzadko używanego znaku dla wyróżnienia poczty elektronicznej odkrył @ i w
ten sposób ustanowił symbol nowej epoki.
Kolejnym krokiem milowym w historii poczty elektronicznej było opracowane w
roku 1981 przez Erica Allmana oprogramowanie Sendmail. Umożliwiło ono po
raz pierwszy wysyłanie za pomocą programu pocztowego wiadomości
jednocześnie do wielu sieci. Dzisiejszy sukces e-maila był nie do przewidzenia
w roku 1971 i wynalazek Thomlinsona zasłużył sobie tylko na kilka wzmianek w
prasie. Dziś nie sposób wyobrazić sobie życia bez poczty elektronicznej, a dla
wielu ludzi jest ona wręcz warunkiem funkcjonowania.
Poczta elektroniczna opiera się na trzech protokołach - SMTP do wysyłania
oraz POP i IMAP do odbioru. Specyfikację każdego protokołu opisano w
jednym lub kilku dokumentach RFC.

42. Slajd 42

E-MAIL
IMAP (Internet Message Access Protocol) to internetowy protokół pocztowy
zaprojektowany jako następca POP3.
W przeciwieństwie do POP3, który umożliwia jedynie pobieranie i kasowanie poczty,
IMAP pozwala na zarządzanie wieloma folderami pocztowymi oraz pobieranie i
operowanie na listach znajdujących się na zdalnym serwerze.
IMAP pozwala na ściągnięcie nagłówków wiadomości i wybranie, które z wiadomości
chcemy ściągnąć na komputer lokalny. Pozwala na wykonywanie wielu operacji,
zarządzanie folderami i wiadomościami.
WebMail
WebMail to rozwiązanie idealne dla podróżujących. Do obsługi poczty wystarczy
dowolna przeglądarka Internetowa. Po prostu wpisujemy adres serwera WebMail
obsługującego naszą skrzynkę, a po połączeniu przedstawiamy się (login, nazwa
użytkownika) i podajemy hasło.
Wadą może być konieczność utrzymywania połączenia z Internetem przez cały czas w
trakcie czytania i pisania listów (w przypadku połączenia stałego w firmie czy na uczelni
nie stanowi to problemu). Niewątpliwą zaletą jest natomiast fakt, że nie pozostawiamy
po sobie żadnych konfiguracji albo zapomnianych haseł.

43. Slajd 43

POP3 to aktualna wersja
standardu Post Office
Protocol. Nie chodzimy na
pocztę, lecz łączymy się na
krótko z serwerem,
,,bierzemy'' czekające na
nas listy, po czym się
rozłączamy. Czytamy je i
redagujemy odpowiedzi
bez konieczności
utrzymywania połączenia z
Internetem, co w
przypadku łączenia przez
modem daje znaczące
oszczędności. Potem
łączymy się znów na
krótko5.4, by wysłać
przygotowane odpowiedzi.

44. Slajd 44

Zagrożenia płynące z Internetu
Bezpieczeństwo to zagadnienie istotne zarówno dla firm jak i dla
indywidualnych użytkowników. Internet to znakomite narzędzie zarówno do
dystrybucji informacji o sobie jak i otrzymywaniu ich od innych, jednak z
wszelkimi dobrodziejstwami globalnej sieci związana jest również pokaźna
liczba zagrożeń. Przestępstwa komputerowe takie jak kradzież informacji czy
celowe niszczenie danych to tylko niektóre z nich.
Najlepszym sposobem uniknięcia takiego biegu wydarzeń jest podjęcie działań
prewencyjnych związanych z pozbawieniem możliwości uzyskania dostępu
przez sieć do maszyny. To pole zastosowań dla firewalli (ścian ogniowych,
zapór ogniowych).
Ogólnie metody włamań można podzielić na:
• ataki z zewnątrz sieci lokalnej
• ataki z wnętrza sieci lokalnej
• ataki pośrednie

45. Slajd 45

Ataki z zewnątrz
Są to ataki, których najczęstszą formą są zakłócenia stabilnej pracy.
Przejmowanie kontroli nad systemami odbywa się z zewnątrz sieci lokalnej, na
przykład z Internetu. Można w tym celu wykorzystać lukę w systemie
zabezpieczeń, błąd serwisu sieciowego lub po prostu słaby poziom
zabezpieczeń firmy. Do najczęstszych tego typu ataków należą:
• Ataki na poszczególne komputery, bądź serwer główny - to jeden z
najczęstszych typów ataków. Konsekwencjami są zwykle przerwy w pracy
sieci lokalnej, uszkodzenie poszczególnych (bądź wszystkich) końcówek
serwera, a co za tym idzie, całej sieci; co powoduje wielogodzinne przerwy
w pracy.
• Ataki na serwer http - to ataki, których efektem jest utrata danych witryny
internetowej lub uzupełnienie jej treściami kompromitującymi firmę.

46. Slajd 46

Spoofing (maskarada)
Metoda ta stosowana jest zwykle przez doświadczonych i wyrafinowanych
włamywaczy. Polega na podszyciu się włamywacza pod jednego z
użytkowników systemu, który posiada własny numer IP (numer identyfikujący
użytkownika). Technika ta ma na celu omijanie wszelkich zabezpieczeń, jakie
zastosował administrator w sieci wewnętrznej. Jest bardzo skuteczna nawet,
gdy bywa wykorzystywana przeciwko markowym firewallom, switchom i
ruterom. Dzięki niej możliwe jest "udawanie" dowolnego użytkownika, a co za
tym idzie "podszywanie" się i wysyłanie sfałszowanych informacji. Ze swego
komputera haker może dokonać przekierowania źródłowego adresu IP i
"podszyć się" pod komputer sieciowy.

47. Slajd 47

Ataki z wnętrza sieci
Ataki z wnętrza sieci należą do jednych z groźniejszych. Włamanie następuje z
wnętrza sieci lokalnej poprzez wykorzystanie konta jakiegoś użytkownika, czy
też luki w zabezpieczeniach systemu autoryzacji użytkowników. Najczęściej
włamania tego typu są udziałem pracowników firmy, a nie użytkowników
komputerów spoza jej obrębu, gdyż dostęp do końcówki Sieci takiej osoby
rzadko pozostaje zauważony.
Ataki pośrednie
Hakerzy stosują tu dość wyrafinowane metody, czego najlepszym przykładem
są konie trojańskie. To grupa ataków najtrudniejszych do wykrycia.
"Podłożenie" konia trojańskiego otwierającego dostęp do całej sieci może
odbyć się za pośrednictwem poczty elektronicznej czy też podczas ściągania
programu, który pochodzi z niepewnego źródła. Użytkownik prawie nigdy nie
jest świadom tego, że ściągając na przykład najnowszą wersję odtwarzacza
plików mp3 faktycznie otwiera dostęp do swojego komputera, a potem całej
Sieci osobom niepowołanym.

48. Slajd 48

Packet sniffing (podsłuchiwanie pakietów)
Jest to metoda zdobywania systemu polegająca na przechwytywaniu
przesyłanych przez sieć niezaszyfrowanych informacji. Można w ten sposób
zdobyć hasło użytkownika i uzyskać dostęp do danego konta. Ataki polegające
na "biernym węszeniu" stały się powszechne w Internecie. Stanowią one
zazwyczaj wstęp do aktywnego przechwytywania cudzych plików. Aby
rozpocząć tego rodzaju atak, haker musi zdobyć identyfikator i hasło legalnego
użytkownika, a następnie zalogować się do Sieci. Kiedy wykona już te
posunięcia, może bezkarnie podglądać i kopiować transmisje pakietów,
zdobywając jednocześnie informacje o funkcjonowaniu danej sieci lokalnej.
Ataki korzystające z autoryzowanego dostępu
Są to ataki często stosowane przez osoby próbujące się włamać do sieci
opartych na systemie operacyjnym, korzystającym z mechanizmu
autoryzowanego dostępu (takim jak UNIX, VMS i Windows NT). Duże
niebezpieczeństwo niesie ze sobą tworzenie plików zawierających nazwy
serwerów, do których można uzyskać dostęp bez podawania hasła.

49. Slajd 49

50. Slajd 50

Czym jest firewall?
Firewall składa się z pewnej liczby komponentów sieciowych (sprzętowych i
programowych) w punkcie styku dwóch sieci. Zapewnia zachowanie reguł
bezpieczeństwa między siecią prywatną, a niezabezpieczoną siecią publiczną,
na przykład Internetem.
Właśnie ta zapora decyduje, które z usług w sieci prywatnej dostępne są z
zewnątrz i z jakich usług niezabezpieczonej sieci publicznej można korzystać z
poziomu sieci prywatnej. Aby firewall był skuteczny, cały ruch danych między
siecią prywatną a Internetem musi przechodzić przez niego.
Firewall nie jest, jak router, bastion host czy inne urządzenie, częścią sieci. Jest
jedynie komponentem logicznym, który oddziela sieć prywatną od publicznej.
Bez firewalla każdy host w sieci prywatnej byłby całkowicie bezbronny wobec
ataków z zewnątrz.

51. Slajd 51

Funkcje firewalla
Firewall spełnia wiele funkcji, których zakres może obejmować:
• kontrolę dostępu do usług systemu,
• ograniczenie liczby dostępnych usług,
• kontrolowanie połączeń sieciowych,
• skanowanie serwisów sieciowych,
• wykrywanie i eliminowanie prób włamania do systemu,
• zabezpieczenie przesyłanych informacji,
• nadzorowanie pracy routerów,
• ochronę systemu przed niebezpiecznymi programami,
• ukrywanie struktury wewnętrznej systemu,
• monitorowanie bieżącego stanu komunikacji sieciowej,
• rejestrowanie ważnych zdarzeń,
• równoważenie obciążenia serwerów.

52. Slajd 52

Źródła
Komar, B. (2002). TCP/IP dla każdego. Gliwice: Helion
Sportac, M. (1999). Sieci komputerowe, księga eksperta.
Gliwice: Helion
http://brain.fuw.edu.pl/~durka/KIC/i.html
http://sieci-komputerowe.w.interia.pl/index.html
http://pl.wikipedia.org/