Қазақстан территориясын мекендеген халықтардың мәдениеті. Дәріс № 14

1.

Дәріс № 14
Қазақстан территориясын
мекендеген халықтардың
мәдениеті

2. Дәрістің жоспары

1. Қазақстан территориясындағы
архаикалық мәдениет.
2. Орталық Азиядағы ғылым және
ортағасырдағы мәдениет.
3. Дәстүрлі қазақ мәдениетінің
қалыптасуы және оның формасы.
4.ХV – ХІХ ғғ. Қазақ мәдениеті.

3.

Мәдениет кеңістікте қалыптасып, уақытпен
өзгеріп отыратын құбылыс.
Қазақстан аумағындағы этникалық мәдени
процес ұзақ жылдарға созылған, б.з.д 2
мыңыншы жылдар шамасында Балқанан Енесей – солтүстік Қытайға дейінгі
территорияны Арийлер мекендеді.
Арийлер жылқыны қолға үйреткен, мал
баққан, бастары сопақ, өздері сары болған
деген деректер бар.

4. Көшпенділер мәдениеті:

“Номадтар”(көшпенділер) мәдениеті.
Номадизм
(көшпенділік)
–
халықтың
жекелеген
топтарының
жүйелі
немесе
уақытша қоныс аударуы, шаруашылық
сипатына
қарай
кеңістіктегі
орын
ауыстыруының бір түрі.
Көшу себептері: - табиғаттың шұғыл
континентті болуы;
- мал шаруашылығы оның ішінде тебіндік
малға қолайлы жайылым; (қой, жылқы )

5. Ұлы дала көшпенділері:

Сақтар, сарматтар, аландар (скифтер)
Ғұндар, үйсіндер, қаңлылар;
Түріктер (көк түріктер)
Көшпенділіктің түрлері:
Толық көшпенділік: ендік, меридиандық,
циклдық, шеңберлік;
Жартылай: қыстау – жайлау(жайлау ауысады);
Тік: таулы аймақтарға тән;
Құдықтық – судың қажеттілігіне қарай.

6. Архаикалық мәдениет

Көшпелі малшылық;
Аңшылық;
Балық аулау.
Кәсіпшілік:
Қола және түсті металлургия;
Қару-жарақ, ыдыс-аяқ;
Тас пен сүйек өңдеу;
Тері илеу, тоқыма, тігін.

7. Діни наным - сенімдері:

Аспан денелеріне табыну: көк тәңір, күн,
жұлдыздар,найзағай(космогония).
Жылқы – от және күн құдайы;
Тәңір – Ұмай ана – Эрлик – Үлген (туылу
және оралу).
Көк бөрі (тотем) шығу тегін
байланыстыру;
Ата-баба культі анимизм;
Өлілер культі – балбалтас немесе
құлпытас (жер астымен байланыстырушы)

8.

Протоқазақтардық мәдениетін
архетиптерімен байланыстырамыз:
(Атамекен, Туған жер культі, Ру (ел)
отбасы культі, Әруақ- Ата-баба культі,
Қонақ сыйлау, Қонақ культі, Бата Игі
тілектер культі, Балбалтас, Құлпытас).
Мысалы: көшпенділердің мал
шаруашылығында отар, үйір деген сөздер
кездеседі.

9. Орталық Азиядағы ғылым және орта ғасырдағы мәдениет.

Орта ғасыр V – ХІІІ ғғ аралығын қамтиды.
Орта Азия мен Шығыс Еуропада түркі
тілдес тайпалар өмір сүрді. Олар Жеті
мемлекетке бөлінген. Қазақ даласында
Түрік қағанаттығы мекендеді.(5-7 ғғ)
Түркеш, Қарлұқ, Оғыз, Қимақтар, Қыпшақ
мемлекеттері өмір сүрді.
Діні шаманизм кейін Ислам. Жазуы Руна
кейін Араб графикасына негізделген
Түрікінің-Төте жазу.

10.

Руна (құпия, сыбырлау) жазуындағы
ескерткіштер: Орхон-Енесей, Білге
қаған, Күлтегін, оғыз тайпасынан –
Қорқыт ата(Париж), Оғыз наме,
Тоныкөк. Латын және араб тілінің кең
тарауына байланысты “Руна” жойылды.
Кітаптың формасы
Алғашқы қағаз өңдеу технологиясы;

11. Қазақ даласындағы ойшылдар:

Қорқыт ата – Дада Қорқыт;
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Узлағ Тархани ӘлФараби Ат-Турки 160 трактаты бар,
“Азамат”,”Ғылымдардың шығуы”;
Абу али ибн Сина “Медицина каноны”
Жүсіп Баласағұн - “Құтадғу білік”;
Махмұд Қашғари - “Диуани лұғат ат-түрік”;
Қожа Ахмет Яссауи - “Диуани хикмет”;
Ахмет Игунеки - “Ақиқат сыйы”;
Сулеймен Бақырғани - “Ақыр заман”.
Ұлықбек (математик, глобус) 15 ғ.

12. Орта ғасырлық қалалар:

Жібек жолының бойындағы дамыған,
халықаралық сауда, ғылым мен
өркениеттің орталығы болған қалалар.
Исфиджаб, Талғар, Отырар, Тараз,
Баласағұн, Шаш, Ясы, қалалары.
Тілдері екі топқа бөлінген: Батыс,
орталық жағы Қаңғар тілі (кейінгі қазақ
тілі), Оңтүстік Шығыс Хазар тілінде
сөйлеген.

13. Дәстүрлі қазақ мәдениетінің қалыптасуы және оның формасы.

Көне қазақ мәдениеті (б.з.д. VII-V ғ.ғ.);
Орта ғасырлық түркі кезеңі мәдениеті (VI-
XІІ ғ.ғ.);
Моңғол дәуірі (ХІІІ – ХV ғғ)
Қазақ ақын-жырау мәдениеті(XV- XVIII
ғ.ғ.);
“Зар заман”, ағартушылық кезеңі (ХVІІІXIX ғ. басы);
Қазіргі заман (XX – ХХІ ғғ.)

14. Қазақ дүние танымы:

Космогониялық: Жетіқарақшы, Үркер,
Темірқазық, Шолпан, Кемпіпқосақ.
Антропогония: Тәңір, Ұмай ана, Жер
ана, Қыдыр ата, Жалаңаш ата.
Жануарлар-тотемдік; Қамбар ата,
Шопан ата, Ойсылқара, Зеңгі баба,
Сексек ата. Тасаттық.
Эсхатологиялық. Жалмауыз
кемпір(бәрін жұтады), Мыстан(періден
туған), Жезтырнақ, Албасты, Су перісіҮбі, Сәбе, Аждаха(жылан) Айдаhар.

15. Дәстүрлі қазақ мәдениеті:

Көшпенділер символдары: Үш
саны(ет-жан,шыбын-жан,рух-жан)
немесе Киіз үйдің құрылымы: босаға,
орта және төр.
Жеті саны – рухани және материалдық
байлықтың өлшемі;
Он екі – жыл санау және мүшел;
Қошқар мүйіз, қыз тұмсық(қыздың
жүзігі), ашатұяқ.

16.

Аңыз – халық ауыз әдебиетінің
жанры.
Қазақ халқының аңыздары төртке
бөлінеді:
Махаббат хикаялары. Жеті ғашық т.б.
Жер-су атауларына – Еділ-Жайық,
Қарқаралы, Бурабай, Баянауыл;
Тұлға туралы – Қорқыт ата;
Тарихи оқиғаларға байланысты.
Ертегі – ойдан шығарылған шығарманың
бір түрі.

17.

Би (білу, басқару);
Шешен – логикасы мықты, қызыл тілді;
Сал-серілер;
Қазақ фальклоры: Ән, Күй, билер,
Санамақ, Мазақтама(тәрбиелік мәні бар
әзіл), Мақал, Мәтелдер, Жұмбақ,
жаңылтпаш.
Поэзия формалары: жыр, дастан, айтыс,
жоқтау, ән, өлең, тақпақ.
Зергерлік өнері кең тараған;

18.

Отбасылық қатынастар: ақсақал, ата,
әке, көке, аға, апа, әпке, үлкен ұл, кіші
ұл, немере, жиен т.б.
Ата – әке – бала- немере – шөберешөпшек- немене- жекжат- туажат.
“Жеті ата” – ақ бие сойып, ақсақалдар
рұқсатымен.
Отбасылық дәстүрлер; Айттыру,
Атастыру,Бастаңғы, Жеңгетайлық,
Құдалық, Беташар, Құрсақ шашу,
Бесікке салу, Шілдехана,Тұсау кесу,
Сүндеттеу, Ашамайға отырғызу, Мүшел
жас.

19. Қазақ мәдениетінің ерекшелігі:

1. Қазақ даналығы табиғатпен үйлесімде өмір
сүреді;
Қазақ рухани құндылықтарға ерекше назар
аударады және ауыз әдебиеті дамыған;
Қонақ жайлылық;
Қазақ нәпсіден, байлықтан, табыстан, арнамысты жоғары қояды. “Малым жанымның,
жаным арымның садағасы”.
Тәрбиеде қанағат, тәубе, қиянат, “обал”,
әділеттілікті жоғары қойылады;
Ұжымдық мүддені жеке мүддеден жоғары
қояды.

20. Киіз үй (үй жабдықтары, жиhаздар, ұлттық мерекелер)

Шаңырақ – ұрпақ жалғастығының
белгісі, көк тәңірінің символы.
Уық балала;
Кереге – немерелер, жұп болуы керек
6,8,12,24 уақытты білу үшін;
Сықырлауық, Табалдырық, Туырлық,
Түндік т.б.
Жабдықтар: Тұскиіз, алаша, текемет.
Ұлттық мерекелері: Наурыз, Құрбан
айт,Ораза айт, Сабан той.

21. Қазақтың тұрмыстық мәдениеті:

Ұлттық аспаптар; Ұлттық ойындар;
Ұлттық киімдер (ер, әйел киімдері: ішік,
тон, күпі, шекпен, кебенек, жарғақ,
тымақ, бөрік, тақия, шоңқайма етік,
белдік, кебіс, шәркей, камзол, кәжекей,
көйлек, жиде, тақия, сәукеле, орамал,
жаулық(ана), кимешек, күндік,
белбеу,белдік, қарқара (билік құрған
әйелдер);

22.

Жиhаздар:
Абажа – ыдыс салатын сандық;
Кебеже – тамақ салатын;
Адалбақан – киім ілгіш;
Асадал – тамақ салатын сөре;
Жоза – дөңгелек үстел;
Жүк аяқ – төсек жинайтын;
Бөгіре – шәй ыдыстар салатын;

23. Қазақтың құндылықтары:

Еркіндік (ауылдан кету)
Асар, жылу;
Қонақжайлық(ас беру, кәде, бұйымтай)
(4
түрі бар);
Қазақша ет (әр қонаққа мүшелі сыбаға)
Ағарған, Ерулік.
Үлкенге құрмет (елден қуу);
Ойындар: тымақ ілу, алтыбақан, қыз
қуу, көкпар, аударыспақ, бәйге, ақ
сүйек, орамал тастамақ, соқыр теке т.б.

24. ХV-ХVІІІ ғғ. Қазақ мәдениеті

Жазуы мен білімі – Араб – Төте жазу.
Олар: Асан Қайғы, Шалкиіз, Жиембет
жырау, Ақтамберді жырау, Бұқар жырау,
Шал-ақын, Қазтуған, Доспанбет, Үмбетей,
Тәттіқара, Махамбет, Шернияз, Сүйінбай,
Майқы би, Әйтеке, Қазбек, Төле би.
Негізгі еңбектер: Тарихи Рашиди, Шыңғыснаме, Жәми – ат-тауарих т.б.
Күй атасы Кім?
ХІХ ғ. Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәттімбет,
Ықылас.

25.

Зар Заман мектебі: Ерекшелігі:
ел басқару жүйесінің жойылып,
халықтың саяси, экономикалық және
рухани езгіге ұшыраған тарихи
уақытты сипаттайды.
Өкілдері:
Дулат Бабатайұлы
Шортанбай Қанайұлы
Мұрат Мөңкеұлы

26.

ХІХ ғ. Қазақ ағартушылары:
Еуропаның өркениетіне прогрессивті
мәдениеттің үлгісі ретінде бағыт-бағдар
алуы;
Кері тартпалыққа қарсы, қоғамда білімнің
таралуы үшін күрес;
Әлеуметтік әділеттіліктің орнауы,
демократиялық құндылықтардың орнауы
үшін бас көтеру;
Қоғамдық сананы өзгерту.

27.

Өкілдері: Абай Құнанбайұлы,
Ыбырай Алтынсарин, Шоқан
Уалиханұлы.
Шәкәрім Құдайберді “Үш анық”
1. Сенім ақиқаты
2. Ғылым ақиқаты
3. Жан ақиқаты – ар-ұждан
(совесть)

28. Қазақ жастары білім алған мектептер:

Мамания;
Ғалия;
Бөкей орда;
Бұқара, Ташкент;
Омбы, Семей, Орынбор семинариясы;
Ы.Алтынсарин ашқан мектептер.