Марфалогія. Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі

1.

Марфалогія
Адушаўлёныя і неадушаўлёныя назоўнікі
Н. с. мн. л.
Р. с. мн. л.
В. с. мн. л.
Адушаўлёныя
вучні
вучняў
вучняў
Неадушаўлёныя
кусты
кустоў
кусты
Агульныя і ўласныя назоўнікі
Агульныя
Уласныя
вучань, горад
Міхась, Гомель

2.

Канкрэтныя і неканкрэтныя назоўнікі
Неканкрэтныя (не спалучаюцца з колькаснымі лічэбнікамі)
Абстрактныя
Зборныя
Рэчыўныя
спалучаюцца са
словамі многа, мала:
радасць, поспех,
назіральнасць
спалучаюцца з дробавымі лічэбнікамі;
са словамі многа, мала: каменне,
студэнцтва, жывёла ( але: жывёліна –
канкрэтны) → А8
спалучаюцца з дробавымі лічэбнікамі;
са словамі многа, мала: пясок, бульба
(але: бульбіна – канкрэтны) → А8
!!! Канкрэтныя спалучаюцца з колькаснымі лічэбнікамі: стол, вучань

3.

Род нескланяльных запазычаных назоўнікаў
Род
Абазначаюць
Прыклады
Мужчынскі
назвы асоб, жывёл, птушак
ваенны аташэ, ружовы фламінга, вялікі кенгуру
Жаночы
назвы асоб жаночага полу
вясёлая пані, гасцінная фрау, старая мадам
Ніякі
назвы неадушаўлёных прадметаў
новае атэлье, старое танга, вялікае пано
!!! Выключэнні (пад уплывам аналогій)
Мужчынскі
бры, сулугуні (сыр); пенальці (штрафны ўдар); сірока, тарнада (вецер)
Жаночы
кальрабі (капуста); салямі (каўбаса); авеню (вуліца), пушту, урду, фіджы, хіндзі (назвы
моў); івасі (рыба); цэцэ (муха); цунамі (хваля)
Назоўнікі агульнага роду
Мужчынскі
Жаночы
Наш ціхоня Пеця.
Наша ціхоня Маша.
!!! Словы, якія называюць прафесію, з’яўляюцца назоўнікамі мужчынскага роду. Напр.: Выступіў
знакаміты прафесар Новікаў. Выступіла знакаміты прафесар Новікава.

4.

Канчаткі назоўнікаў мужчынскага роду ў родным
склоне адзіночнага ліку
-а, -я (канкрэтныя)
Жывыя істоты: брата, слана
Нежывыя прадметы: стала, клёна
-у, -ю (неканкрэтныя)
Зборныя прадметы: лесу, натоўпу
Прасторавыя паняцці: лугу, выгану,
папару, лесастэпу, краю
Часткі цела чалавека і жывёлы: носа,
З’явы прыроды: ветру, сухавею, пажару,
зуба, жывата (але: твару)
шторму (але: ліўня)
Назвы ўстаноў, арганізацый: завода,
Матэрыял, з якога зроблены прадмет:
корпуса, калгаса
стол з дубу
Геаграфічныя і астранамічныя паняцці: Рэчыўныя назоўнікі: пяску, цукру (але:
горада, Марса, берага
аўса, хлеба, жаўтка)
Адзінкі вымярэнняў: кілаграма, тыдня, Абстрактныя назоўнікі: аб’ёму, захаду,
долара, (але: абеду, ранку)
прыгнёту (але: поўдня)
Назвы тэрмінаў і паняццяў: круга,
Словы з суфіксам -ізм: камунізму,
скальпеля (але: роду, ліку, склону)
дарвінізму, бюракратызму
Назвы танцаў, гульняў: вальса, тэніса

5.

Канчаткі назоўнікаў мужчынскага роду ў М. скл. адз. л.
асабовы
цвёрды
-е: (на) сыне,
браце, суседзе
зацвярдзелы
(ж,ш, дж, ч + р, ц)
-у: (аб) доктару,
мужу
мяккі
-ю: (на) кавалю, Міхасю
г, к, х
-у: (на) пастуху
неасабовы
-е: (на) стале,
(па) тэлефоне
-ы: (у) плачы,
(на) зубры
-і: (на) мядзведзі, (у) маі,
гаі,
-у: (у) сполаху, гароху,
крыку (але: -е)*
*(на) снезе, стозе, лузе, беразе, паверсе, версе, начлезе, парозе, гаросе
Канчаткі назоўнікаў жаночага і ніякага роду ў Д., М. скл. адз. ліку
жаночы род
цвёрды
-е: (у) краіне
зацвярдзелы
(ж,ш, дж, ч + р, ц)
-ы: (на) ружы
мяккі
-і: (на ) зямлі
г, к, х
нага – на назе
страха – на страсе
рука́ – у руцэ
ру́́́́чка – у ручцы
ніякі род
-е: (на) дрэве
-ы: (у) вядры
-і: (у) полі
малако – у малацэ

6.

7.

Правапіс складаных назоўнікаў
Разам:
Праз злучок:
1.1 са злучальнай галоснай: жывёлагадоўля,
летапіс
1.2 агульныя з паў-, поў-: паўяблыка; поўдзень,
поўнач
1.3 “лічэбнік (Р. с.) + назоўнік”: шасцідзёнка,
пяцігодка
1.4 мала-, многа-, шмат-, сама-, узаема-, інша-,
супраць-, проці : узаемаадносіны,
мнагабор’е
1.5 аўта-, вела-, мота, кіна-, контр-, грос-,
псеўда-: гросмайстар (але: контр-адмірал)
2.1 без злучальнай галоснай: школа-інтэрнат, доммузей
2.2 уласныя з паў-: паў-Беларусі
1.6 складанаскарочаныя словы: калгас,
медработнік
2.3 назвы палітычных плыней: сацыялдэмакратыя
2.4 складаныя адзінкі вымяр.: тона-кіламетр,
кілават-гадзіна, (але: працадзень)
2.5 обер-, унтэр-, штаб-, прэс-, канферэнц-, віцэ-,
экс-, лейб- : штаб-кватэра, экс-чэмпіён, прэсканферэнцыя
2.6 *іншамоўныя назвы прамежкавых напрамкаў
свету: норд-ост, зюйд-ост, зюйд-вест, норд-вест
* Факультатыўныя звесткі для здачы экзамена ў форме ЦТ

8.

Правапіс складаных прыметнікаў
разам
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
Утвораныя ад складаных назоўнікаў, што
пішуцца разам: наваполацкі
“прыметнік + назоўнік”: сельскагаспадарчы
(сельская гаспадарка)*
“лічэбнік (Р. с.) + назоўнік”: трохгадовы (тры
гады)
“займеннік + назоўнік”: іншамоўны (іншая
мова)
Мала-, многа-, шмат-, сама-, узаема-:
маламесны
Адна з частак асобна не ўжываецца:
скарацечны, маласольны, хуткабежны
Складаныя тэрміны: заднеязычны,
дзікарослы
праз злучок
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
Утвораныя ад складаных назоўнікаў, што
пішуцца праз злучок: давыд-гарадоцкі
Утвораныя ад раўнапраўных прыметнікаў:
руска-беларускі, малочна-мясны
Абазначаюць адценні колеру і смаку: кісласалодкі, цёмна-чырвоны, шэра-папяловы
Абазначаюць напрамкі свету: паўночнаўсходні, паўднёва-заходні
З першай часткай усходне-, заходне-,
паўночна-, паўднёва- ў геагр. назвах:
Заходне-Сібірская нізіна
Паўтарэнне аднолькавых слоў: вялікі-вялікі
Аўтарскія эпітэты, не зафіксаваныя
слоўнікам: наіўна-вясёлыя сініцы
*дробнабуржуазная газета – (якая?) дробная буржуазія (прым. + наз.)
* дробна пакрышаная салата – (як?) ( прысл. + дзеепрым.)

9.

10.

Сэнсавыя разрады прыметнікаў
Якасныя (які?)
абазначаюць
канкрэтныя значэнні
прымету
прадмета без
адносін
да
іншых
прадметаў
а) прыметы, якія ўспрымаюцца
органамі пачуццяў: белы, кіслы
б) знешнія і ўнутраныя якасці
людзей і істот: малады, сумны
асаблівасці
а) утвараюць ступені параўнання: вузейшы
б) спалучаюцца са словамі вельмі, надта
в) маюць формы ацэнкі
г) утвараюць антанімічныя пары: чорны –
белы
д) непаўната якасці
Адносныя ( які?)
прымету
прадмета
праз
адносіны да
іншых
прадметаў,
дзеянняў
Адносіны:
пераходзяць у якасныя, калі набываць
а) да матэрыялу: дубовы стол
пераноснае значэнне: жалезная воля
б) месца знаходжання:
вясковы …
Адрознівайце!
в) часу існавання: летні дзень
коласаўскі стыль (адносны) – Коласаўскі
г) нейкага дзеяння: вучэбны
твор (прыналежны )
дапаможнік
д) асобы: бацькоўскі сход
Прыналежныя (чый?)
Прыналежнас
ць прадмета
асобе ці
жывой істоце
Прыналежнасць чалавеку або
істоце: братава паліто,
баброва хатка, салаўіныя
песні
пераходзяць у якасныя або адносныя,
калі набываць пераноснае значэнне:
воўчыя зубы – … шапка -- … норавы

11.

Ступені параўнання якасных прыметнікаў і
прыслоўяў
Вышэйшая
Найвышэйшая
простая
складаная
простая
складаная
ціхі
цішэйшы → А8
больш ціхі
найцішэйшы
ціха
цішэй → А8
больш ціха
найцішэй
найбольш/
найменш,
самы ціхі
найбольш ціха
Суплетыўныя формы прыметнікаў і прыслоўяў
прыметнік
прыслоўе
малы – меншы
вялікі – большы
добры – лепшы
дрэнны – горшы
мала – менш
многа – больш
добра – лепш
дрэнна – горш

12.

13.

Лічэбнік
Віды лічэбнікаў паводле складу
Сэнсава-граматычныя разрады
1) Колькасныя (колькі?):
а) цэлыя
б) зборныя
в) дробавыя
2) Парадкавыя (каторы?)
1) Простыя : пятнаццаць
2) Складаныя: пяцьдзясят
3) Састаўныя: сто сорак пяць
Правапіс некаторых лічэбнікаў (правіла глядзі ў раздзеле Арфаграфія)
Правапіс е, я
сямёра, дзевяноста → А3
Правапіс падоўжаных зычных
адзінаццаць (Н. с), пяццю (Т. с.) → А6
Правапіс мяккага знака
пяць, пяцьсот, шэсць, шэсцьсот, дзевяць, дзевяцьсот, дзесяць → А3
Правапіс складаных парадкавых лічэбнікаў
разам
праз злучок
1-ая частка запісана словам
2-ая частка:
1-ая частка запісана лічбай
Пяцідзясяты
-дзясяты
50 – дзясяты
Трохсоты
-соты
3 – соты
двухтысячны
-тысячны
2 – тысячны
чатырохмільённы
-мільённы
4 – мільённы
чатырнаццацімільярдны
-мільярдны
14 – мільярдны

14.

Ужыванне лічэбнікаў
Колькасныя лічэбнікі
1
адзін, адна, адно; два,
дзве
а) захоўваюць родавыя адрозненні
ва ўсіх склонах
б) адзін мае форму множнага ліку
2
Тры, чатыры
не маюць формаў роду
Тры клёны
3
два, дзве, тры, чатыры
у Т. скл. канчатак -ма
4
два – чатыры → А16
5
пяць – дваццаць → А16
прыметнікі і назоўнікі пры іх
ставяцца ў Н. скл. мн. ліку
прыметнікі і назоўнікі пры іх
ставяцца ў Р. скл. мн. ліку
дзвюма, двума,
трыма
два дужыя
студэнты
пяць дужых
студэнтаў
6
пры абазначэнні
адлегласці → А16
за + лічэбнік + назоўнік
(займеннік)
а) адзін дзень,
адна ноч
б) адны суткі
за два крокі ад нас

15.

Ужыванне лічэбнікаў
Зборныя лічэбнікі (двое – дзясяцера)
1
з назоўнікамі, якія абазначаюць парныя і састаўныя
прадметы
з назвамі маладых істот
двое акуляраў, чацвёра
сутак
трое парасят
з назоўнікамі, якія абазначаюць асобу мужчынскага
полу
з асабовымі займеннікамі, прыметнікамі,
дзеепрыметнікамі, якія перайшлі ў назоўнікі
чацвёра мужчын
5
са словамі дзеці, людзі, коні, куры, гусі, свінні
пяцёра коней
6
з назоўнікамі агульнага роду
пяцёра сірот
2
3
4
нас чацвёра, двое
параненых, трое старых
Дробавыя лічэбнікі
1
паўтара
з назоўнікамі мужчынскага і ніякага
роду
з назоўнікамі жаночага роду
паўтара дня
2
паўтары
3
2–4
Н. скл. мн. л.
дзве пятыя (⅖)
4
5 – 20
Р. скл. мн. л.
пяць шостых (⅚)
паўтары тоны

16.

Скланенне колькасных і парадкавых лічэбнікаў
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
5, 6, 9, 10
11 – 20,30
50 – 80
200
300, 400
500 – 900
пяць
пяці
пяці
пяць
пяццю
аб пяці
адзінаццаць
адзінаццаці
адзінаццаці
адзінаццаць
адзінаццаццю
адзінаццаці
пяцьдзясят
пяцідзесяці
пяцідзесяці
пяцьдзясят
пяццюдзесяццю
пяцідзесяці
дзвесце
двухсот
двумстам
дзвесце
двумастамі
двухстах
трыста
трохсот
тромстам
трыста
трымастамі
трохстах
восемсот сорак сем
васьмісот сарака сямі
васьмістам сарака сямі
восемсот сорак сем
васьмюстамі сарака сямю
васьмістах сарака сямі
Парадкавыя лічэбнікі скланяюцца на ўзор прыметнікаў
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
М.р.
Ж.р.
Мн.л
Састаўны парадкавы лічэбнік (м.р., н.р., ж.р.)
першы
першага
першаму
Н. / Р.
першым
аб першым
дваццатая
дваццатай
дваццатай
дваццатую
дваццатай
дваццатай
шасцідзясятыя
шасцідзясятых
шасцідзясятым
Н. / Р.
шасцідзясятымі
шасцідзясятых
чатырыста трыццаць чацвёрты (-ая, -ае, -ыя)
чатырыста трыццаць чацвёртага (-ай, -ага, -ых)
чатырыста трыццаць чацвёртаму (-ай, -аму, -ым)
Н. / Р.
(-ую, -ае, -ых)
чатырыста трыццаць чацвёртым (-ай, -ым, -ымі)
чатырыста трыццаць чацвёртым (-ай, -ым, -ых)
40, 100, 90
Н., В.
сорак
сто
Р., Д., Т., М.
сарака
ста
дзевяноста
дзвяноста

17.

Скланенне зборных і дробавых лічэбнікаў
Зборныя лічэбнікі скланяюцца як прыметнікі множнага ліку
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
двое
дваіх
дваім
Н. / Р.
дваімі
аб дваіх
М.р.
Ж.р.
М. + Ж.
абодва
абодвух
абодвум
Н. / Р.
абодвума
абодвух
абедзве
абедзвюх
абедзвюм
Н. / Р.
абедзвюма
абедзвюх
абое
абаіх
абаім
абаіх
абаімі
абаіх
пяцёра
пяцярых
пяцярым
Н. / Р.
пяцярымі
пяцярых
Першая частка дробавых лічэбнікаў скланяецца як колькасны лічэбнік, а другая – як парадкавы
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
тры восьмыя
трох восьмых
тром восьмым
тры восьмыя
трыма восьмымі
аб трох восьмых
сем дзясятых
сямі дзясятых
сямі дзясятым
сем дзясятых
сямю дзясятымі
сямі дзясятых
паўтара дня
паўтара дня
паўтара дням
паўтара дня
паўтара днямі
паўтара днях
паўтары тоны
паўтары тоны
паўтары тонам
паўтары тоны
паўтары тонамі
паўтары тонах
паўтараста гадзін
паўтараста гадзін
паўтараста гадзінам
паўтараста гадзін
паўтараста гадзінамі
паўтараста гадзінах

18.

19.

Асаблівасці ўжывання некаторых займеннікаў
няправільна:
правільна:
1
Я пайшоў да суседа рэзаць парсюка, з якім
дамовіўся пра гэта раней.
Я пайшоў рэзаць парсюка да суседа , з якім
дамовіўся пра гэта раней.
2
Цяпер у Пятра ёсць конь, і ён будуе сабе хату.
Цяпер ёсць конь у Пятра, і ён будуе сабе хату.
3
Надзея – яна была старэйшая ў сям’і.
Надзея была старэйшай ў сям’і.
4
Ніхто пастукаў,
Нехта пастукаў, ніхто не пастукаў
5
нішто перадаў,
нешта перадаў, нічога не перадаў,
6
нішто радуе,
нешта радуе, нішто не радуе,
7
некага папракнуць,
няма каго папракнуць,
8
не з кім пайсці,
няма з кім пайсці,
9
нечага было есці.
не было чаго есці.
10
ні ў каго
ні ў кога (ад нікога – Р.с.)

20.

Адрознівайце!
не хто іншы, як…
не што іншае, як…
ніхто іншы не…
нішто іншае не…
праверка:
можна замяніць часціцамі толькі, а іменна
Не што іншае, як (= толькі) кнігі, цікавілі мяне.
нельга замяніць часціцамі толькі, а іменна
Нішто іншае мяне тады не цікавіла.
Скланенне асабовага займенніка ты
Скланенне зваротнага займенніка сябе
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М
ты
цябе
табе
цябе
табой
аб табе
сябе
сабе
сябе
сабой
аб сабе

21.

Ужыванне і скланенне займеннікаў сам, самы
Значэнні азначальных займеннікаў сам, самы
сам
самы
1.1
хтосьці асабіста выконвае дзеянне або
адчувае яго на сабе: сам бацька паехаў
2.1
1.2
падкрэсліць важнасць асобы: сам
дырэктар
Прагулкі па лесе – гэта само здароўе.
2.2
1.3*
2.3*
для ўдакладнення месца і часу ў значэнні
“прама, якраз, непасрэдна”: над самай
галавой
для ўтварэння найвышэйшай ступені
параўнання: самы дарагі
крайняя ступень колькасці або якасці:
самыя грыбы, самы смак
* Факультатыўныя звесткі для здачы экзамена ў форме ЦТ
Скланенне займеннікаў сам, самы
Н.
Р.
Д.
В.
Т.
М.
сам
само́́га
само́́му
само́́га
самі́́м
аб самі́́м
са́́мы
са́́мага
са́́м
́́ аму
самага
са́́мым
аб са́́мым

22.

23.

Формы дзеяслова
• Неазначальная форма (інфінітыў): прачытаць
• Асабовая форма: прачытаеш
• Асобыя формы:
а) дзеепрыметнік (зменная): прачытаны
б) дзеепрыслоўе (нязменная): прачытаўшы
Трыванне дзеяслова
незакончанае (што рабіць?)
ехаць
ехаў, еду, буду ехаць
утвараюцца формы ўсіх часоў
закончанае (што зрабіць?)
прыехаць
прыехаў, – , прыеду
не ўтвараецца форма цяп. часу

24.

Фарміраванне трывальных пар
№
1
2
3
4
5
Сродак
Прыклад
Прыставак
Суфіксаў
Чаргавання гукаў
Змены асноў
Перамяшчэння націску
Рабіць – зрабіць, чытаць – прачытаць
Размалёўваць – размаляваць, перачытваць – перачытаць
Рашаць – рашыць
Браць – узяць, класціся – легчы
Насыпа́́́́ць – насы́́́́паць
Пераходныя дзеясловы
Дзеяслоў + назоўнік (без прыназоўніка) у В. скл.: павесіць карціну, сустрэць сябра.
Дзеяслоў + назоўнік (частка прадмета) у Р. скл.: выпіць малака.
Не +дзеяслоў + назоўнік у Р. скл.: не павесіць карціны, не сустрэць сябра.
Непераходныя дзеясловы
Дзеяслоў + назоўнік у Д., Т., М. скл.: аддаць сябру.
Усе зваротныя дзеясловы: радавацца сустрэчы.

25.

26.

Лады дзеяслова
№
Лад
Значэнне
Прыклады
1
Абвесны
2
Умоўны
Я касіў траву. Я кашу траву. Я буду касіць
траву.
І я б касіў, каб хто касу насіў.
3
Загадны
Рэальнае
дзеянне
Пажаданае,
магчымае
Просьба,
загад
Пакасі траву. Давай касіць траву. Няхай
косіць траву.
Ужыванне аднаго ладу ў значэнні другога
№
1
Лады
Загадны ў значэні ўмоўнага
2
Умоўны і абвесны ў значэнні
загаднага
Прыклады
Раскажы я каму пра гэта – ніхто не
паверыць.
Папрасіў бы ты ў мамы прабачэння.
Зараз жа пойдзеш і зробіш тое, што
патрэбна!

27.

I спражэнне дзеяслова (Е-спражэнне)
1 ас. адз. л.
іду
1 ас. мн. л.
ідзём
2 ас. адз. л.
ідзеш
2 ас. мн. л.
!!! ідзяце
3 ас. адз. л.
ідзе
3 ас. мн. л.
ідуць
I спражэнне дзеяслова (А-спражэнне)
1 ас. адз. л.
пішу
1 ас. мн. л.
пішам
2 ас. адз. л.
пішаш
2 ас. мн. л.
пішаце
3 ас. адз. л.
піша
3 ас. мн. л.
пішуць
I спражэнне дзеяслова (Э-спражэнне)
1 ас. адз. л.
стрыгу
1 ас. мн. л.
стрыжом
2 ас. адз. л.
стрыжэш
2 ас. мн. л.
!!! стрыжаце
3 ас. адз. л.
стрыжэ
3 ас. мн. л.
стрыгуць
Націскныя канчаткі дзеясловаў I спражэння
1 ас. мн. л.
ідзё́́м
́́ , вядзё́́м
́́ , вязё́́м
́́ , цвіцё́́м
́́ ; стрыжо́́м
́́ , аро́́м
2 ас. мн.л.
ідзяце́́,́́ ведзяце́́,́́ везяце́́,́́ цвіцяце́́;́́ стрыжаце́́,́́ араце́́́́

28.

Асабовыя канчаткі дзеясловаў
I спражэнне
Мн. лік
II спражэнне
Мн. лік
Асоба
Адз. лік
Адз. лік
1-я
-у (-ю)
-ём, -ем; -о́́м
́́ , -ам
-у (-ю)
-ім, -ым
2-я
-еш, -эш, -аш
-яце́́,́́ -еце; -аце́́,́́ -аце
-іш, -ыш
-іце, -ыце
3-я
-е, -э, -а
-уць, -юць
-іць, -ыць
-аць, -яць
Рознаспрагальныя дзеясловы бегчы, есці, даць
Асоба
Адз. лік
Мн.лік
1-я
ем
дам
бягу
ядзім
дадзім
бяжым
2-я
ясі
дасі
бяжыш
ясце́́́́
дасце́́
бежыце́́
3-я
есць
дасць
бяжыць
ядуць
дадуць
бягуць

29.

1 спр.
1 ас. мн. л. Жнём
↕
я
↕
яце́
↕
2 ас. мн. л. жн яце́́
2 спр.
Стрыжо́́м
↕
а
↕
аце́
↕
стрыж аце́
Чыта́́́́ем
↕
е
↕
еце
↕
чыта еце
Но́́сім
↕
і
↕
іце
↕
но́́с іце
1 спр
Крычым Пі́́шам
↕
↕
ы
а
↕
↕
ыце́
аце
↕
↕
крыч ыце́ пі́́ш аце

30.

Правапіс суфіксаў дзеясловаў (інфінітыва і пр. ч.)
№
Суфікс
1
-ава (-ява) → А8
2
3
-ва → А8
-іва (-ыва) → А8
1-ая ас. адз. л.
заканчваецца на :
-ую, -юю
-ваю
-ваю
(пасля збегу зычных,
апошні з якіх л, н, р)
Прыклады
Рад-ую – радаваць
Загад-ваю – загадваць
Стрымлі-ваю –
стрымліваць

31.

Дзеепрыметнік. Суфіксы дзеепрыметнікаў
Аснова інфін.
заканчваецца на
1) … а, я
2) ... інш. літару
Суфікс
дзеепрым.
3) аднаскладовы
корань інфінітыва,
… о, … у, … ну
-т
-н
-ан, -ен
Прыклад
Засеяны ← засеяць
Запрэжаны ← запрэгчы
Біты ← біць, сціснуты ← сціснуць,
расколаты ← раскалоць, кінуты ←
кінуць
Поўная і кароткая форма дзеепрыметнікаў
Поўная форма
Пафарбаваная хата.
Кароткая форма
Хата пафарбавана.
Пафарбаваны дом.
Дом пафарбаваны.
Пафарбаванае памяшканне.
Памяшканне пафарбавана.
Пафарбаваныя будынкі.
Будынкі пафарбаваны.

32.

Ужыванне дзеепрыметнікаў
Найбольш ужывальныя формы
залежнага стану: /\ -ан, -ен, -н, -т → А8
Засеяны, прынесены, вымыты;
пасівелы
незалежнага стану: /\ -л → А8
Неўжывальныя формы
/\ -уч, -юч, -ач, -яч;
Пішучы, гаворачы
/\ -ўшы, -шы;
Пазелянеўшы, прылёгшы
¬ся
–
(улыбающийся мальчик – хлопчык, які ўсміхаецца)
!!! У суфіксах дзеепрыметнікаў ужываецца толькі адна літара -н-: паранены

33.

Утварэнне дзеепрыслоўяў. Правапіс суфіксаў
Трыванне
Незакончанае
Утвараецца
ад
асновы
дзеяслова
3 ас. мн. л. цяп. ч.
пры дапамозе
/\
цяп. ч. I спр.
/\ -учы, -ючы
→ А8
/\ -ачы, -ячы
→ А8
Жн-уць → жнучы
/\ -ўшы → А8
/\ -шы → А8
Сказа-ў → сказаўшы
Прынёс →
прынёсшы
цяп. ч. II спр.
Закончанае
Прыклады
пр. часу
з асновай :
1) на галосны
2) на зычны
Гавор-аць →
гаворачы
Запомніце!
Ад зваротных дзеясловаў утвараюцца зваротныя дзеепрыслоўі: смяюцца → смеючыся.
У суфіксе дзеепрыслоўя пішацца тая ж галосная, што і ў канчатку дзеяслова 3-яй асобы
мн.л.: смяюцца → смеючыся.
Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў закончанага трывання, а
дзеепрыслоўі незакончанага трывання ўтвараюцца ад дзеясловаў незакончанага
трывання: іду – ідучы, прыйшоў – прыйшоўшы.

34.

Ужыванне дзеепрыслоўяў
Няправільна:
I
1) Падымаючыся на гару, у турыстаў парвалася вяроўка.
Праверка:
а) дзейнік у пачатак сказа,
б) пасля дзейніка – дзеепрыслоўны зварот,
в) пасля – астатнія кампаненты сказа. Вяроўка, Iпадымаючыся на гаруI,
парвалася ў турыстаў.
II
2) Ідучы дадому, на мне не было сухой ніткі (аднасастаўны безасабовы
сказ).
Але:
• На чужы лоб сігаючы, трэба і свой падставіць (аднасастаўны
безасабовы інфінітыўны).
• Не пераскочыўшы, не кажы гоп ( аднасастаўны пэўна-асабовы).

35.

Правапіс прыслоўяў
1. Праз злучок
Трэба адрозніваць
1.1
З прыстаўкай абы-
Абы-як
Абыякава
1.2
З постфіксам -небудзь
Як-небудзь
Як жа небудзь будзе
1.3
Паўтарэнне таго
самага слова
Далёка-далёка, калі-нікалі
Час ад часу, плячо ў
плячо, адзін на адзін
1.4
З прыстаўкай па:
на -ому, -аму,
-яму, -му;
-цку, -ску;
-ы, -і;
утвораныя ад
парадкавых лічэбнікаў
Па-старому, па-летняму,
па-свойму, па-салдацку,
па-сялянску, па-сабачы,
па-латыні;
па-першае, па-пятае
Памалу, паціху, пакрысе і
інш.
Блізкія або
супрацьлеглыя па
значэнні прыслоўі
Бокам-скокам, сяк-так;
туды-сюды, больш-менш,
сёння-заўтра
1.5
Пайсці па пятае вядро
вады.
!!! Правапіс прыслоўяў праз злучок і разам → А8
Пень пнём, век вяком і
інш.

36.

Правапіс прыслоўяў
2. Разам
2.1
Ад прыслоўяў
2.2
Ад прыметнікаў
2.3
Трэба адрозніваць
Ад займеннікаў
Многа – замнога, дзе – нідзе,
зусім – назусім, заўтра –
назаўтра
Белы – дабяла, левы – злева,
пусты – упустую
Што – нашто, усе – зусім
Адкласці на заўтра
(сераду), ад цямна да
відна
З левага боку, у
пустую скрынку
На што можна сесці?
З усім класам тут.
2.4
Ад лічэбнікаў
Два – надвое, удвух
Па двое, па трое, у
адно
2.5
2.6
Ад назоўнікаў:
сёння не ўжываюцца
прасторава-часавых:
верх, бок, перад, гара,
высь, даль; пачатак,
раз, вечар, вясна век
нельга паставіць
склонавае пытанне
З 1-ай часткай што-
2.7
2.8
З 2-ой часткай -сама
З постфіксам -сьці
Бесперастанку, спакон, навобмацак, неўпапад
Зверху, угары, набок, звечара,
1) Пад вечар, з ранку
улетку, нанач, адразу, спачатку
да вечара, з нізу да
верху;
2) з верху гары
Наадрэз, напаказ, насілу, наўдачу
Прыйсці на паказ
мадэляў.
Штодзень, штораніцы
Ледзь што, амаль
што
Таксама, гэтаксама
Самы прыгожы
Дзесьці, кудысьці, калісьці, чамусьці
2.9
Ад склад. прыметнікаў
Велікадушна, глыбакадумна, ціхамірна

37.

Правапіс спалучэнняў слоў, блізкіх
да прыслоўяў
№
3.1
3.2
3. Асобна пішуцца спалучэнні слоў, блізкія да прыслоўяў
Правіла
Прыклады
Назоўнікі з прыназоўнікамі
без аглядкі, без разбору, без канца, без промаху, без толку, без
без, да, на, з
упынку;
да зарэзу, да ўпаду, да адвалу, да смерці;
на хаду, на бягу, на ляту, на скаку, на віду,
на дзіва, на славу, на грэх, на смак, на вока, на слых, на смех;
з разбегу, з налёту, з разгону, з ходу, з размаху, з гарачкі, з наскоку
Калі назоўнік можа ўжывацца На памяць (па памяці, з памяццю); у час (з часам); у пару (без пары,
ў розных склонавых формах
да пары); за пазухай ( з-за пазухі, за пазуху)за мяжой (з-за мяжы)
3.3
З не-, ні-
Не ў меру, не ў пару, не пад сілу, не да смаку
3.4
З прыназоўнікам у
3.5
З назоўнікам у мн. л.
У абхват, у абдымку, у адкрытую, у абмен, у абцяжку, у абход, у
абрэз, у адзіночку, у імгненне
У вяках, у галавах, у нагах, на днях
Запомніце!
Без дай прычыны, наўрад ці, усё роўна, усё адно, як след, у рэшце рэшт (але: урэшце, нарэшце).
Якраз

38.

39.

Ужыванне часціц не, ні
1. Не
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
У простым сказе
У канцы простага сказа ёсць ! / ?
Калі выражае адмаўленне
Не + магчы +не + інфінітыў
Не то – не то; не толькі .., але і .. ;
Не што іншае, як; не хто іншы, як
1.6
1.7
Пасля пакуль, ледзь, чуць, нельга
Не без …
Як не любіць мне гэты край!
Як не любіць мне гэты край!
Я не спяваю.
Не магу не спяваць.
Не то вішня цвіце, не то нявеста
ідзе. Не што іншае, як кнігі,
цікавілі мяне.
Ледзь не прайшла міма.
Прачытала не без карысці
2. Ні
2.1
У складаным сказе
2.2
Бы (б) або можна падставіць
2.3
2.4
2.5
… Р.скл.
Ні = і
фразема
Кім бы ты ні быў па прафесіі, ты
павінен быць чалавекам.
Які ні мудры Сцяпан, але і ён
памыляецца.
Ні з месца!
Ні горы, ні мора не радавалі яго.
Ні жывы ні мёртвы, ні свет ні зара

40.

Правапіс часціц не,ні
1.1
1.2
1.3
1. Часціца не пішацца разам
Калі слова без не не ўжываецца
Непагадзь, нездаровіцца,
неабсяжны, ненавідзець
Калі можна замяніць сінонімам без не
Невялікі – малы
1.4
З поўнымі дзеепрыметнікамі без залежных
слоў
З няпэўнымі займеннікамі і прыслоўямі
Няскошаная трава, непрывезеныя
дровы
Нехта, нейкі, недзе
1.5
Калі ў слове прыстаўка неда-
Недагляд, недагаворваць

41.

2. Часціца не пішацца асобна
2.1
З дзеясловамі, дзеепрыслоўямі, кароткімі
дзеепрыметнікамі
Не ведаў, не прачытаўшы, трава не скошана
2.2
Калі ёсць або падразумяваецца
супрацьпастаўленне
Не далёка, а блізка. Гэта не бацькавы рэчы.
2.3
З поўнымі дзеепрыметнікамі, пры якіх ёсць
залежнае слова
Не скошаная мною трава, дагэтуль не закончаны
2.4
Са словамі не трэба, не варта, не толькі, не
супраць, не вельмі, не зусім
Я не супраць.
2.5
З формамі вышэйшай ступені параўнання і са
словамі, якія пішуцца праз злучок
Не горшы за яго, не па-сяброўску
2.6
Далёка не, ніколькі не, нічуць не, зусім не
Адказ далёка не бліскучы
3. Часціца ні пішацца разам
3.1
З адмоўнымі займеннікамі і прыслоўямі
Ніхто, нічый, ніколькі, нікуды (але: ні ў кога, ні з
чым)
3.2
Са словамі, якія без ні не ўжываюцца
Нішчымны, ніштаваты, нікчэмны, ніводны,
ніштаваты